II. Rekolekcje i terapia w kontekście chrześcijańskiej antropologii
Ogólne antropologiczne założenie mówi, iż człowiek jako rozumne stworzenie ma zdolność przekraczania siebie w dążeniu do wartości, które są rozpoznawane jako dobre same w sobie, na przykład, moralne lub religijne wartości. Chrześcijańska antropologia wychodzi z założenia, że Bóg sam w sposób wolny udzielił siebie człowiekowi i zwrócił się do niego z miłością. Człowiek zaś przez to Boże wsparcie (łaskę) zostaje uzdolnionym, aby w wolnym darze z siebie odpowiedzieć Bogu. Psychologiczna struktura człowieka kształtuje się w ambiwalencji jego dążeń: z jednej strony dąży on do wartości, celów i ideałów, które go wyprowadzają ponad siebie samego (‘do tego, co jest dobre samo w sobie’); z drugiej strony przeciwstawia się on takiej samo-transcendencji i krąży w swoich życzeniach i dążeniach dookoła własnych potrzeb (‘tego, co jest dobre dla mnie?’). Ta ambiwalencja powoduje w każdym człowieku podstawowe egzystencjalne napięcie pomiędzy Ja-idealnym i Ja-realnym. Procesy ludzkiego i duchowego oczyszczenia są przede wszystkim charakteryzowane przez to, jak ktoś przeżywa i kształtuje to podstawowe egzystencjalne napięcie. Zasadniczo są trzy podstawowe sposoby, na które każdy człowiek może przeżywać to napięcie. Luigi Rulla nazywa je ‘wymiarami’.
Pierwszy wymiar: uświadomione napięcie Napięcie pomiędzy realnym-ja i idealnym-ja jest świadomie przeżywane i kształtowane poprzez wolne siły duszy. Do tego wymiaru należą takie pojęcia jak: wolność, świadoma decyzja, osobowe spotkanie w wolności, odpowiedzialność, moralność, wina itd.
Drugi wymiar: napięcie spowodowane poprzez dynamiczną nieświadomość W tym wymiarze, poprzez sprzeczność pomiędzy świadomymi zamiarami i wypartymi do podświadomości nieświadomymi dążeniami powstaje wewnętrzne napięcie. Przy czym świadome zamiary służą przede wszystkim do odpierania nieświadomych sił. Osoba może to napięcie wprawdzie częściowo odczuwać, jednakże z definicji ostatecznie nie dochodzi do żadnego zrozumienia. Dlatego formowanie tego napięcia za pomocą wolnych sił jest możliwe tylko w bardzo ograniczony sposób. To napięcie w podświadomości działa w ten sposób, że prowadzi do powtarzania tych samych wewnętrznych konfliktów i utrudnia ludzkie i duchowe oczyszczenie. Jednakże to napięcie nie posiada patologicznej natury. Do tego drugiego wymiaru należą pojęcia takie jak: wyparcie, obrona, nieprzezwyciężalne konflikty, mechanizmy obronne, cień, mechanizm przeniesienia, pokusy pod pozorem dobra, itd.
Trzeci wymiar: patologiczne napięcie Tutaj napięcie pomiędzy ja-idealnym i ja-realnym przyjmuje patologiczną formę, to znaczy, ujawnia się poprzez symptomy, które dają się zaklasyfikować jako psychopatologiczne. Wolność i odpowiedzialność są przez takie chorobliwe stany psychiki ograniczone lub nawet zniesione. Do tego trzeciego wymiaru należą wszystkie pojęcia psychiatrii, psychologii klinicznej, jak i psychoterapii.
W każdym człowieku wszystkie te trzy wymiary są obecne jako pewne możliwości i istnieją niejako równolegle. Dla pytania o ludzkie i duchowe oczyszczenie jest decydujące, na którym wymiarze spoczywa punkt ciężkości w danej pojedynczej osobie. Jeśli napięcie przede wszystkim ujawnia się w pierwszym wymiarze, wtedy oczyszczenie dążące do wolnej samo-transcendencji w kierunku Boga może być przeprowadzone poprzez Ćwiczenia Duchowne (dalej CD) i jakikolwiek rodzaj rekolekcji. Psychoterapia i stosowane przez nią metody ukierunkowane są przede wszystkim na chorobliwe stany psychiczne z trzeciego wymiaru.
Najczęstsze trudności w ludzko-duchowym oczyszczeniu wynikają jednakże z drugiego wymiaru. Aby jakoś pomóc osobom z tego wymiaru przeżywać CD, zostały wprowadzone w pracy z w ostatnich dziesięcioleciach pewne metody i pojęcia, które:
a) z jednej strony pochodzą z duchowej Tradycji (np. duchowe ćwiczenia, kontemplacja, rozeznawanie duchowe, duchowe towarzyszenie, uzdrowienie duszy)
b) z drugiej strony, pochodzą z wielu dziedzin psychologii, pedagogiki i coraz bardziej także z ezoteryki
c) i w końcu pochodzą one z obszarów psychopatologii i psychoterapii. To nie rzadko prowadziło do pojęciowego i metodycznego zamieszania, które dla pracy w CD jest problematyczne, ponieważ, z jednej strony, w rekolektantach zostają obudzone pewne oczekiwania, które w rzeczywistości nie zostaną zrealizowane; z drugiej strony, prowadzący rekolekcje przekracza swoje kompetencje, kiedy próbuje zajmować się nieświadomymi lub patologicznymi składnikami osobowości.