W drodze przez „ciemną noc duszy”

W mistyce od czasów Jana od Krzyża mówimy o „ciemnej nocy duszy”. Pytanie brzmi, czy ciemna noc umysłu i duszy, którą opisał i której doświadczył na duchowej drodze Jan od Krzyża, a po nim wielu chrześcijan, jest identyczna z depresją, czy ma z nią jakieś punkty styczne, czy też znajduje się na zupełnie innej płaszczyźnie. Czy rady, jakich Jan od Krzyża udziela tym, którzy doświadczyli „ciemnej nocy”, są pomocne w radzeniu sobie z depresją czy też są one jedynie pobożną ucieczką przed chorobą psychiczną?

 

Początkowo w opisie depresji i „ciemnej nocy” występują podobieństwa. Zarówno w depresji, jak i w „ciemnej nocy” ludzie doświadczają uczucia własnej bezsilności, bezbronności i nagości, samotności, opuszczenia i wyobcowania. Czują się bezwartościowi, wewnętrznie odwróceni, winni i grzeszni. Doświadczenie to jest przesycone strachem, beznadziejnością i bezsensownością. Człowiek przeżywa w sobie głęboką ciemność. Jan od Krzyża sam często łączy melancholię z „ciemną nocą”. Niektórzy ludzie cierpiący na depresję przechodzą przez doświadczenie „ciemnej nocy”. A wtedy ważne jest, jak interpretują zarówno depresję, jak i „ciemną noc”. Jan od Krzyża surowo osądza niektórych przywódców duchowych, którzy nie mają pojęcia ani o depresji, ani o „ciemnej nocy”. Niektórzy duchowi towarzysze zachowują się jak przyjaciele Hioba. Uważają, że doświadczenie ciemnej nocy to jedynie melancholia albo chandra. Sądzą, że to grzech czy jakiś ciężar są przyczyną tych przeżyć. Jednakże takimi interpretacjami ci przywódcy duchowi tylko szkodzą. Wpędzają ludzi w rozpacz albo zgorzknienie.

 

Subiektywne doświadczenie „ciemnej nocy” może być ukształtowane przez strach i wewnętrzną pustkę i może nabywać cech depresji. Ale jest pewna decydująca różnica między „ciemną nocą duszy” a depresją: „ciemna noc” jest zawsze poprzedzona duchowym doświadczeniem. Jest ona przede wszystkim religijnym fenomenem, przeżywanym przez ludzi, gdy udają się w drogę do Boga. Jest to bolesne doświadczenie pustki i ciemności. Ale, jak mówi Jan od Krzyża, nie charakteryzuje się ono melancholią ani chandrą. Potrzeba daru odróżniania stanu ducha, aby rozróżnić czasem zewnętrznie bardzo podobne do siebie doświadczenia. Dla mnie zawsze ważne jest, by zobaczyć, czy ktoś, kto mówi o „ciemnej nocy”, ma prawdziwe doświadczenia duchowe i czy stawia czoła swojemu życiu codziennemu. Depresja często odwodzi nas od radzenia sobie z codziennością. Doświadczenie „ciemnej nocy” może wprawdzie wpłynąć negatywnie na naszą pracę, ale w pierwszej kolejności należy umiejscowić je na płaszczyźnie duchowej. W normalnym przypadku nie przeszkadza ono skupiać się na innych ludziach i na pracy.

 

Listy i notatki Matki Teresy, które dopiero w 2007 roku stały się znane szerokiemu ogółowi, pokazują, że ta święta kobieta, która na zewnątrz zawsze się uśmiechała, dręczona była doświadczeniem „ciemnej nocy”. Opisuje ona swoje głębokie pragnienie Boga – „tak głębokie, że aż boli – nieustające cierpienie – a mimo to niechciane przez Boga – odrzucone – puste”. Media przedstawiały to doświadczenie wewnętrznej ciemności i oddalenia od Boga jako przeciwieństwo tego, jak ta święta żyła na zewnątrz. Ale dla mnie właśnie ta ciemna strona jej doświadczania Boga jest warunkiem tego, że mogła być miłosierna dla ludzi, że w każdym człowieku – również w tym, który na zewnątrz nie odzwierciedlał nic z Boga – mogła rozpoznać oblicze Jezusa. Matka Teresa mogła zwrócić się ku ludziom w ich potrzebie, ponieważ doświadczała potrzeby na własnym ciele. Jej doświadczenie oddalenia od Boga doprowadziło ją do tego, że zwróciła się ku ludziom, którzy czuli się wykluczeni z miłości Boga. To im chciała zanieść miłość Bożą, nie dlatego, że zawsze czuła tę miłość w sobie, lecz dlatego, że była w niej głęboka tęsknota za tą miłością oraz nadzieja, że ta miłość towarzyszy jej również wtedy, gdy ona jej nie czuje. Pocieszające było dla Matki Teresy również to, że w swoich wewnętrznych cierpieniach i słabościach mogła doświadczyć tego, że ostatecznie zbliża się do Boga: „Po raz pierwszy (…) doszłam do tego, by pokochać tę ciemność – ponieważ teraz wierzę, że jest ona cząstką, bardzo, bardzo małą cząstką ciemności oraz bólu Jezusa na ziemi”.

 

Celem „ciemnej nocy” jest wewnętrzne oczyszczenie człowieka. Nasze wyobrażenia o Bogu mają zostać oczyszczone. Mamy sie uwolnić od tendencji do wykorzystywania Boga dla własnych celów, aby wiodło się nam lepiej, abyśmy poprzez Boga czuli się lepszymi ludźmi i mogli postawić siebie ponad innymi. Według Jana od Krzyża taką funkcję może pełnić również depresja: „Nawet jeśli ta susza związana jest niekiedy z melancholią albo innym nastrojem (…) to z tego powodu powoduje w niemniejszym stopniu oczyszczenie zapędów; ponieważ odbiera duszy każdy zmysłowy, przyjemny smak i kieruje jej myśli jedynie i wyłącznie ku Bogu”. Dla Jana od Krzyża doświadczenie „ciemnej nocy” może być więc jak najbardziej połączone z depresją. Choroba wspiera wtedy duchowy proces oczyszczenia. I odwrotnie – Jan jest przekonany o tym, że depresja może zostać wyleczona dzięki doświadczeniu „ciemnej nocy”, które uwalnia duszę od wszelkiego przywiązania. Depresja, tak jak rozumieli ją ojcowie pustyni, jest ukształtowana przez uzależnienie od zewnętrznych przedmiotów, od dobrego samopoczucia i sympatii. „Ciemna noc” usuwa to uzależnienie. Kieruje naszą uwagę całkowicie na niepojętego Boga. Ta wewnętrzna wolność oczyszcza ducha również z ponurych myśli. Dla mnie pytanie brzmi, w jaki sposób można przełożyć te przekonania hiszpańskiego mistyka na nasze czasy i wykorzystać je owocnie do radzenia sobie z depresją.

 

Przede wszystkim powinniśmy wystrzegać się postrzegania „ciemnej nocy” jako fenomenu czysto psychologicznego albo czysto duchowego. Duchowe doświadczenie ma zawsze psychologiczne podstawy i odwrotnie. Dlatego też nie powinniśmy traktować depresji jako czysto biologicznej lub psychologicznej anormalności. Ma ona zawsze również wymiar duchowy. Jednak nie wolno chorobie, którą jest depresja, zbyt szybko nadawać przesadnie duchowego wymiaru. Przychodzą do mnie osoby, które cierpią na depresję, ale swoją sytuację natychmiast komentują obrazem „ciemnej nocy”. Mam niekiedy wrażenie, że czują się kimś wyjątkowym, gdy opowiadają o swoim doświadczeniu. Nie znajdują w sobie pokory, by po prostu przyznać się, że mają depresję. Według mnie u ludzi, którzy rzeczywiście przeżywają „ciemną noc” duszy, zawsze występują oba elementy: duża psychiczna wrażliwość i brak odporności na zranienia oraz jednocześnie prawdziwe duchowe doświad­czenie — doświadczenie tego, że Bóg nie jest po prostu nagrodą za nasze religijne dążenia, ale że zbliżamy się do Boga tylko wtedy, gdy to, co egocentryczne, zostanie w nas oczyszczone i zniszczone w ciemności nocy.

 

To samo dotyczy doświadczenia depresji: Są takie depresje, które trzeba po prostu złagodzić przy pomocy lekarstw, bo w przeciwnym razie prowadzą do odrętwienia duszy i uniemożliwiają jej radzenie sobie z codziennością. Ale w każdej depresji kryje się również duchowe wyzwanie. Kiedy Jan od Krzyża uważa, że również melancholia chce oczyścić duszę ze wszelkiego przywiązania i żądzy, wtedy oznacza to dla mnie: Muszę w pokorze zaakceptować moją depresję. Mam przestać przedwcześnie ją interpretować i obarczać siebie winą. Mam raczej zadać sobie pytanie, z jakich wyobrażeń i złudzeń depresja chce mnie oczyścić. Depresja podaje w wątpliwość mój zawyżony obraz własnej osoby, mianowicie to, że muszę być perfekcyjny, muszę spełniać wszystkie ocze­kiwania i muszę być przez wszystkich lubiany. Ale ona oczyszcza mnie również z religijnych iluzji, na przykład z iluzji, że Bóg rozwiąże wszystkie moje problemy i na moją prośbę natychmiast uwolni mnie od choroby. Depresja konfrontuje mnie z moją bezsilnością. Nie mogę już wykorzystywać Boga do tego, by się lepiej poczuć, aby stać się wewnętrznie bardziej swobodnym i być ponad wszystkim. Mogę jedynie w bezsilności oddać się w ręce Boga. W tym oddaniu uwolnię się wewnętrznie od wszelkich ambicji, od żądzy sławy, od chęci robienia wszystkiego samemu, uwolnię się od chęci bycia postrzeganym przez innych jako uduchowiony i dojrzały człowiek, uwolnię się od tendencji wykorzystywania Boga dla siebie i dla moich celów. W ten sposób depresja jest w stanie oczyścić nie tylko mój obraz własnej osoby, ale również mój obraz Boga.

 

Istnieje wiele podobieństw między depresją i ciemną nocą, ale również wiele różnic. Potrzeba wyczucia, aby je odróżnić. Pierwsi ojcowie Kościoła rozróżniali między zaćmieniem (skotos = zaćmienie duszy) a ciemnością {gnopbos). Również w języku niemieckim znamy to rozróżnienie. Zaćmienie jest zawsze negatywne, natomiast ciemność raczej pozytywna. U ojców Kościoła zaćmienie jest skutkiem osobistego odwrócenia się od Boga, podczas gdy ciemność to miejsce, w którym można w szczególny sposób doświadczyć Boga. Ważnym kryterium, pozwalającym odróżnić, czy ktoś cierpi na depresję, czy też właśnie przechodzi przez ciemną noc, jest dla mnie wewnętrzna wolność. Często ludzie cierpiący na depresję skarżą się, że nie dostają tego, czego potrzebują, ponieważ nie mają przyjaciela czy przyjaciółki, nie osiągają sukcesów albo nie mają siły. W „ciemnej nocy” nie skupiam się na takich pragnieniach i potrzebach. Cierpię wtedy z powodu wewnętrznej pustki. Nie czuję już w ogóle Boga. Ten brak doświadczania Boga może być jak najbardziej połączony z tym, że człowiek nie czuje sam siebie. Ale ma to inną jakość niż depresja, w której jestem całkowicie od siebie odcięty i również w obecności drugiego człowieka nic już nie czuję.