Kochać siebie jak bliźniego

Czy rzeczywiście tak jest? Czy miłość własna jest koniecznym i uprzednim warunkiem, by kochać innych? Czy idąc za tą logiką, nie wchodzimy przypadkiem na niebezpieczną ścieżkę samoluba, którego rozdmuchane ego sprytnie zasiądzie na pierwszym miejscu nawet w interpretacji przykazania, którego celem jest przecież określenie właściwej postawy wobec innych? A nawet gdyby nie było sprzeczności między miłością własną a miłością bliźniego, to i tak rodzi się kolejne pytanie: Jak mam kochać siebie? Dla miłości bliźniego punktem odniesienia jest miłość własna, a co jest punktem odniesienia dla miłości własnej? Skąd mogę wiedzieć, czy kocham siebie samego wystarczająco lub czy nie kocham siebie za bardzo, jeśli w ogóle kategoria przesady ma zastosowanie do miłości?

Nikt nie lubi, gdy jego wypowiedzi wyrywane są z kontekstu. Łatwo wówczas o manipulacje. Szanując więc biblijny tekst jak własne słowa, spróbujmy przyjrzeć się miejscom, skąd pochodzi owo problematyczne jak siebie samego. Miejscom, ponieważ w Biblii cytowane przykazanie pojawia się wielokrotnie. W Ewangeliach jest ono częścią odpowiedzi na pytanie o największe lub pierwsze przykazanie: Będziesz miłował Pana Boga swego całym swoim sercem, całą swoją duszą i całym swoim umysłem. To jest największe i pierwsze przykazanie. Drugie podobne jest do niego: Będziesz miłował swego bliźniego jak siebie samego. Na tych dwóch przykazaniach opiera się całe Prawo i Prorocy (Mt 22, 37-40; por. Mk 12, 31; Łk 10, 27).

Do tego zestawienia przykazania miłości Boga i bliźniego przywykł każdy chrześcijanin. Zazwyczaj też oczywista wydaje się nam kolejność: Bóg na pierwszym miejscu, ponieważ jest najważniejszy. Potem drugi człowiek. To też jest częścią tradycyjnego katechizmu. Wrażliwość naszych czasów, przebudzona przez psychologię, słusznie każe nam zwrócić uwagę na obecność w tych przykazaniach miłości własnej tego, który powinien kochać bliźniego. Uwadze naszej często jednak umyka artykulacja między tymi dwoma przykazaniami, bez której trudno o właściwe ich rozumienie.

Pytanie, które sprowokowało tę odpowiedź, dotyczyło największego przykazania. Zasadniczo wystarczyłoby więc samo wskazanie na miłość Boga – to jest największe i pierwsze przykazanie. Po co zatem pojawia się drugie, które nie jest ani pierwszym, ani najważniejszym? Uzasadnienie znajduje się w konkluzji: Na tych dwóch przykazaniach opiera się całe Prawo i Prorocy. Zatem ani samo przykazanie miłości Boga nie wystarczy do zrozumienia całego Prawa i Proroków, ani przykazanie miłości bliźniego. Dopiero razem stanowią klucz do zrozumienia Pisma. Słusznie więc można w tych dwóch upatrywać wyjaśnienia, o co tak naprawdę chodzi również w owym jak siebie samego.

Przykazanie miłości bliźniego jest „podobne” do pierwszego. Sformułowanie: jak siebie samego, również wprowadza relację podobieństwa. Tym razem podobieństwa między traktowaniem kochanego i kochającego. A może nawet podobieństwa bardziej zasadniczego między człowiekiem a człowiekiem. Podobieństwo nie oznacza przecież tylko zewnętrznego zbioru cech wspólnych. Wystarczy przywołać wspomnienia rodzinnych rozmów, w których krewni prześcigali się w rozparcelowaniu naszej fizjonomii, przypisując nasze oczy, usta, nos i co tylko dało się wyodrębnić odpowiednio naszym przodkom: tacie, mamie, babci czy dziadkowi. Jakkolwiek słuszne byłoby tu zauważanie zewnętrznego podobieństwa, jedno jest pewne – rozpoznawali w nas pokrewieństwo. Rozpoznawali w nas członka rodziny, mówiąc nam jednocześnie o naszej tożsamości. Jak okropnie musiałoby się czuć dziecko, któremu mówiłoby się: „Do nikogo z nas nie jesteś podobny”?

Jak siebie samego oznaczać więc może podobieństwo w traktowaniu, ale również pokrewieństwo, uczestnictwo w czymś wspólnym, ważnym dla naszej tożsamości. A to, że słyszymy o nim na „drugim” miejscu, które już powołuje się na podobieństwo do „pierwszego”, sugeruje, że miłość własna i podobna do niej miłość bliźniego mają swoje korzenie poza sobą: w podobieństwie do Pierwszego.

Nie jest to konkluzja zbyt pochopna i nieuprawniona. Przykazanie miłości bliźniego w Ewangeliach jest cytatem zaczerpniętym z Księgi Kapłańskiej, a konkretnie zjej fragmentu, zwanego Kodeksem Świętości. Nazwa ta, przypomnijmy, pochodzi od słów otwierających całą serię przykazań i wskazujących na ich podstawę: Bądźcie świętymi, bo Ja jestem święty, Pan, Bóg wasz! (Kpł 19, 2). To właśnie w tej serii przykazań, które mówią o relacjach międzyludzkich, słyszymy: Będziesz miłował bliźniego jak siebie samego (Kpł 19, 18).

Wezwanie do świętości jest tu w gruncie rzeczy wezwaniem do podobieństwa do Boga. A biblijna pamięć przypomina, że być „na obraz i podobieństwo” Boga nie jest jedynie kwestią pewnych cech wspólnych, ale wskazuje na genealogiczną tożsamość człowieka. Łukasz w swojej Ewangelii syntetycznie to ujmuje, gdy przedstawiając genogram rodzinny Jezusa, dociera do pierwszego człowieka – Adama, syna Bożego (Łk 3, 38). Przykazanie miłości bliźniego i zawarta w nim miłość własna znajdują się we wspólnym horyzoncie braterstwa: mój bliźni i ja sam jesteśmy dziećmi tego samego Ojca. Oznacza to, że naszą wzajemną relację wyznacza najpierw nasz wspólny Początek, od którego otrzymujemy siebie samych i przez którego rozumiemy siebie samych. W konsekwencji zatem tutaj także może być odkrywana miłość własna.

We wspomnianej wyżej serii przykazań Kodeksu Świętości, które rozważają różne możliwe twarze bliźniego – ubogi, podsądny, najemnik, głuchy, niewidomy – jedna z nich wydaje się szczególnie ważna dla zrozumienia, co stanowi punkt odniesienia dla miłości własnej. Chodzi o sytuację, gdy bliźni ma twarz obcego: Przybysza, osiadłego wśród was, będziecie uważać za tubylca. Będziesz go miłował jak siebie samego, bo i wy byliście przybyszami w ziemi egipskiej. Ja jestem Pan, Bóg wasz! (Kpł 19, 34).

Przykazanie to można uważać za szczególny przypadek przykazania miłości bliźniego jak siebie samego określający sytuację najtrudniejszą, w której najmniej widać pokrewieństwo między mną a obcym (życie podpowiada, że paradoksalnie obcym może się wydać w pewnym momencie właśnie osoba najbliższa). Jednocześnie jednak najwyraźniej widać tu, co oznacza jak siebie samego. Motywacją bowiem jest wspomnienie tego, jak adresat przykazania, w tym przypadku Izraelita, był obcym w Egipcie. Jednak nie o zwykłe odwołanie się do współczucia tutaj chodzi. Za każdym razem, gdy mamy do czynienia z anamnezą niewoli egipskiej, przypominane jest również to, że Bóg wyprowadził z niej Izraela, czyniąc go wolnym i co więcej – czyniąc go partnerem przymierza. Obcy-bliźni jest więc obrazem mojej własnej historii: zarówno próby i cierpienia, przez które przechodziłem lub mogę przechodzić, jak również miłości, której doświadczyłem lub o której nawet nie odważam się jeszcze marzyć.

Przykazania miłości Boga, bliźniego i miłość siebie samego są w Biblii nierozłącznie związane z kwestią podobieństwa i obrazu czasem wyrażaną krótkim „jak”. Najbardziej syntetycznie przedstawiają to słowa Jezusa, które znajdujemy w Ewangelii Jana: Przykazanie nowe daję wam, abyście się wzajemnie miłowali, tak jak Ja was umiłowałem; żebyście i wy tak się miłowali wzajemnie. Po tym wszyscy poznają, żeście uczniami moimi, jeśli będziecie się wzajemnie miłowali (J 13, 34-35). W ich świetle moglibyśmy sparafrazować przykazanie miłości bliźniego, mówiąc: będziesz miłował bliźniego swego taką miłością, jakiej nawet dla siebie samego nie odważyłbyś się pragnąć, gdyby Bóg ci jej nie pokazał.