„Ja jestem Dobrym Pasterzem” to pierwsza część przewodnika metodycznego do katechezy Dobrego Pasterza, adresowana dla dzieci w wieku od trzeciego do piątego roku życia. Koncepcja ta powstała w Rzymie w latach 50. ubiegłego wieku na bazie doświadczeń Sofii Cavalletti i Gianny Gobbi.
Autorki wyszły z założenia, że wychowanie religijne małego dziecka musi się opierać na wnikliwej obserwacji rozwoju jego religijności oraz potrzeb duchowych. Uważały, że konstruowanie programu katechetycznego powinno raczej wynikać z zasady: „tak jest, tego potrzebują dzieci”, a nie: „tak zrobimy, bo tak powinno być”. Zatem propozycje treści i sposobów ich przekazywania są wynikiem eksperymentu, a nie teoretycznych założeń programowych i metodycznych opracowanych przez dorosłego pracującego tylko i wyłącznie przy biurku.
W ciągu ponad pięćdziesięciu lat katecheza Dobrego Pasterza rozprzestrzeniła się na pięć kontynentów, dotarła do dzieci z różnych środowisk, odmiennych pod względem kulturowym, językowym, wyznaniowym, a także społeczno-gospodarczym i politycznym. W Polsce, jak dotąd, jest mało znana, chociaż z roku na rok wzrasta zainteresowanie tą formą katechizowania, zwłaszcza wśród rodziców dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym przygotowujących się do Pierwszej Komunii Świętej. Pewne elementy katechezy Dobrego Pasterza wprowadzane są w niektórych przedszkolach i szkołach przez katechetów, którzy zetknęli się z tą formą pracy i są otwarci na innowacje i potrzeby dzieci.
Odkrywając wrażliwość religijną dziecka, bez narzucania własnego wyobrażenia o dziecku i Bogu, można odpowiedzieć na jego najgłębsze potrzeby duchowe i pomóc mu je zaspokoić. Dla prawidłowego rozwoju dziecko potrzebuje w pierwszej kolejności zaspokojenia potrzeb fizjologicznych i poczucia bezpieczeństwa. Stanowią one podbudowę kształtowania się kolejnych potrzeb, takich jak potrzeba miłości i przynależności, które w późniejszym okresie życia wpływają na rozwój duchowy dziecka. W pierwszym okresie życia dziecko związane jest z osobami mu najbliższymi, które są gwarantami jego prawidłowego wzrastania w atmosferze miłości i akceptacji. Dopiero później dziecko z ufnością otwiera się na nowe środowisko społeczne i około trzeciego roku życia jest gotowe, by przekroczyć próg przedszkola. Wiek przedszkolny jest bardzo ważny w kształtowaniu osobowości dziecka. Wtedy rozwija się ono całościowo, spontanicznie i dynamicznie, dlatego nie można w tym okresie życia dziecka pomijać jakiegokolwiek obszaru, w tym również duchowego.
Założenia programowe i metodyczne całej katechezy Dobrego Pasterza opracowane są dla dzieci w wieku od trzeciego do dwunastego roku życia. Prezentowane w tej książce propozycje zajęć katechetycznych dotyczą pierwszego poziomu wychowania religijnego, obejmującego dzieci od trzeciego do piątego roku życia (dzieci sześcioletnie według reformy oświatowej objęte są już nauczaniem w szkole). Podstawą wychowania religijnego na tym poziomie jest rozwój dziecka odkrywającego Boga, który jest prawdziwą Miłością.
Dziecko żyje miłością, z której rodzi się życie. Miłością, która to życie karmi, zaspokaja je, a także daje nieopisaną radość. Radość tak intensywną i kompletną, że nie można jej porównać z żadnym innym doświadczeniem [por. 31]. Dziecko idzie do Boga w radości i rozpoznaje w niej Boga odkrywanego jako Miłość [15]. S. Cavalletti podkreśla, że „dziecko wydaje się znajdować w Bogu bogactwo tej miłości, która również jest w nim, nawet jeśli jest ograniczona, i której z całą uwagą szuka. A kiedy ją odnajdzie, zanurza się w nią z głęboką przyjemnością, w sensie całościowego zaspokojenia” [5]. W kontakcie z Bogiem dziecko doświadcza miłości, w nim odnajduje odpowiedni pokarm potrzebny do harmonijnego rozwoju, ponieważ tylko zaspokojenie wszystkich naturalnych potrzeb, także religijnej, może zadowalająco wpłynąć na rozwój osobowości na wszystkich jej poziomach. S. Cavalletti zaznacza, że „potrzeba bycia kochanym nie jest zależna od niedostatku, który trzeba wypełnić, ale od bogactwa, którego poszukuje. Czegoś, co mu odpowiada, albo lepiej mówiąc, przyciąga i kieruje w stronę tego, który jest Miłością” [6, s. 19]. A zatem można powiedzieć, że Bóg, który jest Miłością, i dziecko spotykają się na poziomie zgodności natur, dlatego należy od najwcześniejszych dni życia pozwolić mu na spotkanie z Bogiem.
S. Cavalletti uważa, że dziecko posiada „pozytywną duchowość”, co oznacza, że nie wychodzi z ciemności, aby znaleźć światło; dziecko szuka i odnajduje światłość, która mu odpowiada, w dziecku odnajdujemy akt stworzenia człowieka [na obraz i podobieństwo boże (Rdz 1)], dlatego dziecko nie szuka Boga w przeciwieństwach, ale w podobieństwie. Radość jest oznaką odnalezienia właściwego „partnera”, który odpowiada na egzystencjalną potrzebę życia w relacji. Partnera, który jest zdolny wciągnąć całą osobę, i który potrafi zaspokoić potrzebę miłości w najgłębszym znaczeniu [por. 6, cyt za: 28]. Dla osoby wierzącej jedynym „partnerem”, który zaspokaja potrzebę miłości i relacji w sposób tak radykalny, głęboki i całościowy, jest Bóg.
Kolejną potrzebą dziecka jest aktywność, dzięki której poznaje siebie i świat. Potrzeba ta została również uwzględniona w proponowanych katechezach. Jednakże nie chodzi tu tylko i wyłącznie o zabawę, inscenizacje, prace plastyczne, ale o możliwość zatrzymania się na tekście biblijnym zobrazowanym przez różnego rodzaju domki, figury, a także na odkrywaniu znaczenia, zarówno wybranych tekstów z Nowego Testamentu, jak i znaków liturgicznych. W założeniach metodycznych katechezy te opierają się na zasadach opracowanych przez Marię Montessori (1870-1952), włoską lekarkę i pedagog, twórczynię znanego systemu wychowawczego, która uważała, że dziecko uczy się według indywidualnego planu rozwojowego i dzięki własnej aktywności w przygotowanym otoczeniu. Rolą nauczyciela jest obserwacja dziecka i umożliwienie mu dokonywania samodzielnych odkryć, dyskretne prowadzenie poprzez proponowanie nowych tematów, zadań i materiałów dydaktycznych. Zasady te zostaną przedstawione w dalszej części przewodnika.
Ze względu na różnice w możliwościach rozwojowych, jakie występują u dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, zarówno katecheci, jak i sami rodzice często stawiają sobie pytania: jak rozmawiać o Bogu, mszy świętej?, jak czytać Biblię z dzieckiem? Odpowiedzi na te pytania nie są łatwe, a dodatkową trudność stanowi fakt, że większy nacisk kładzie się na wychowanie religijne dziecka starszego. Na potrzeby szkolne opracowane są programy, metody, dostępne są podręczniki dla uczniów i katechetów, na studiach prowadzi się metodykę nauczania religii, przygotowując katechetów do pracy w szkole. Często zapomina się, że właśnie przed ukończeniem szóstego roku życia dziecko najbardziej potrzebuje wychowania religijnego rozumianego jako formacja. Brak zrozumienia tej potrzeby i samego dziecka, a zwłaszcza jego możliwości duchowych, prowadzi do odkładania katechezy na późniejszy okres, kiedy to jego nauka zacznie się opierać bardziej na rozumieniu niż na przeżywaniu, a także na zainteresowaniu zasadami moralnymi niż na potrzebie nawiązania relacji z Bogiem. Bywa również tak, że wychowanie religijne w tym wieku traktowane jest jako zabawa, dlatego treści religijne przekazywane są często w sposób rozrywkowy, by intensywnie zająć dzieciom czas poświęcony na zajęcia z religii.
Wychowanie religijne dziecka w wieku przedszkolnym opiera się przede wszystkim na doświadczeniu i naśladownictwie najbliższych mu osób, dlatego większą odpowiedzialnością w tym zakresie zostaje obciążona rodzina, jako pierwsze i podstawowe środowisko wychowawcze małego dziecka. Rolą przedszkola jest wspieranie rodziny w wypełnianiu tego zadania, jednak często obowiązkowym wychowaniem religijnym, jak do tej pory, były obejmowane dopiero dzieci sześcioletnie. Obecnie stopniowo wprowadzana reforma szkolnictwa, obniżająca wiek rozpoczęcia nauki w szkole, wymusza potrzebę wprowadzenia zmian w pracy w przedszkolu również w zakresie wychowania religijnego.
Niniejsza pozycja jest próbą ukazania katechetom pracującym w przedszkolu możliwości prowadzenia katechez w sposób nowatorski, ale przede wszystkim odpowiadający potrzebom duchowym dzieci. Rodzicom pomoże w odpowiedzi na pytania: W jaki sposób rozmawiać o Bogu z dzieckiem w wieku od trzeciego do piątego roku życia?, Jak przygotować je do mszy świętej?, Jak uczyć modlitwy?, Jak rozbudzić zainteresowanie Pismem Świętym?, W jaki sposób podjąć współpracę z katechetą?
Książka ta powstała dzięki rosnącemu zainteresowaniu rodziców wychowaniem religijnym małego dziecka oraz usilnym prośbom katechetów o udostępnienie materiałów z zakresu katechezy Dobrego Pasterza. Jest równocześnie wynikiem wieloletniego doświadczenia w pracy z dziećmi w Przedszkolu Integracyjnym Montessori w Krakowie, a przede wszystkim współpracy z Centrum Formacyjnym „Dobry Pasterz” w Rzymie.
W tym miejscu dziękujemy Sofii Cavalletti i jej współpracownikom za podzielenie się swoim doświadczeniem i wiedzą na temat katechezy Dobrego Pasterza. Książka ta jest pierwszą częścią planowanych przewodników metodycznych do katechezy Dobrego Pasterza. Żeby spełnić oczekiwania katechetów i rodziców, opracowane zostaną również materiały katechetyczne i zeszyty dla dziecka pod tym samym tytułem.
Na strukturę książki składają się trzy rozdziały. W pierwszym przedstawiamy teologiczno-biblijne podstawy katechezy Dobrego Pasterza, wychodząc jednak od ogólnych założeń wychowania religijnego dziecka. Podstawą proponowanego programu jest zrozumienie jego potrzeb religijnych i ich rozwoju, które opisujemy w drugim podrozdziale. Nowością katechezy Dobrego Pasterza jest metoda, która opiera się na odczytywaniu znaków biblijnych i liturgicznych, którą przybliżamy w następnym punkcie rozdziału pierwszego.
W drugim rozdziale skupiamy uwagę na przekazaniu istotnych informacji dotyczących pedagogicznych podstaw katechezy Dobrego Pasterza, wynikających z metody Marii Montessori. I tak w kolejnych dwóch punktach ukazujemy rolę dorosłego w wychowaniu religijnym dziecka oraz rolę przygotowanego otoczenia.
Rozdział trzeci natomiast zawiera tabelaryczny zapis programu katechezy Dobrego Pasterza dla dzieci w wieku od trzeciego do piątego roku życia zatytułowanego „Ja jestem Dobrym Pasterzem”. Celem takiego ujęcia programu jest syntetyczne ukazanie treści i zadań katechety realizowanych w toku trzyletniego procesu katechizacji dzieci w wieku przedszkolnym. Jest w nim również szczegółowy opis sposobu realizacji tematów zajęć i propozycje pracy indywidualnej dziecka.