Nasze wigilijne powroty do domu są powrotem do korzeni. Przypominamy sobie czas, w którym mama i babcia kręciły się po kuchni, przyrządzając wigilijne potrawy. Pamiętamy zapach choinki i pastowanych podłóg oraz tatę z dywanem na plecach. Biały obrus, sianko, blask świeczek, odbijający się w kolorowych bombkach na choince. W takich momentach chcemy, by każde święta były jak te z naszych wspomnień. Chcemy zachować tradycję, bo czymże jest nasza tożsamość bez tradycji i pamięci?
Każdy z nas wie, że Święta Bożego Narodzenia to 12 potraw wigilijnych, choinka, sianko, opłatek, prezenty, zwierzęta mówiące ludzkim głosem, pasterka, kolędnicy i kolędy. Ale czy potrafimy powiedzieć, skąd wzięły się w naszych domach te zwyczaje. Dlaczego potraw jest dwanaście? Skąd wzięło się sianko pod obrusem? Dla kogo pozostawiamy dodatkowe nakrycie na wigilijnym stole? Zapraszam na małą podróż do przeszłości. Zajrzyjmy w okna naszych dziadków i przypomnijmy sobie ich opowieści związane z wigilią, maleńkim Jezuskiem, Herodem, pastuszkami, Trzema Królami. Wsłuchajmy się w słowa kolęd i pastorałek…
Czas pełen cudów
Boże Narodzenie przypadało na okres przesilenia zimowego. W wielu kulturach agrarnych było początkiem nowego roku. Etnografowie podają, że najprawdopodobniej w tym czasie poganie obchodzili dwa ważne dla nich święta: początek cyklu wegetacyjnego i zaduszkowe – wierzono, że dusze zmarłych przodków pomagają żyjącym, zapewniają obfite zbiory rolnikom, i chronią zwierzęta przed chorobami i urokami.
W dawnej Polsce czas Świąt Bożego Narodzenia nazywano Godami lub Godnimi Świętami. Trwały one od wigilii do Trzech Króli (6 stycznia). Wedle tradycji wigilia kończyła stary i rozpoczynała nowy rok. Podczas świąt Bożego Narodzenia wszystko było niezwykłe: potrawy, dom, obejście, zwyczaje i obrzędy.
Z nocą wigilijną – najdłuższą nocą w roku – były związane różne wierzenia: że rozstępuje się ziemia i ukazuje ukryte w sobie skarby, że zakwitają kwiaty, a drzewa wydają owoce, że w lesie uśpione zwierzęta i owady budzą się z zimowego snu, by uczcić narodzenie Jezusa. Według legend, wszystkie te cuda mogli zobaczyć jedynie ludzie o dobrych i czystych sercach.
Wigilia była też dniem, który decydował o całym nadchodzącym roku. Mówiono: jaka Wigilia, taki cały rok. Dlatego w wigilię nie wolno było się kłócić, pożyczać pieniądze, długo leżeć w łóżku, a przed samą wieczerzą należało darować sobie grzechy i pojednać się z bliźnimi.
Przygotowania do Wigilii
Wszystkie prace w gospodarstwie oraz domu należało zakończyć nim na niebie zapłonęła pierwsza gwiazda. W wigilię każdy gospodarz szczególnie dbał o obejście. Pilnował, by stajnia i bydło były wyczyszczone. Kład świeżą posciółkę. Wszystkie zwierzęta musiały być również nakarmione przed wieczerzą.
W chłopskich chałupach i w szlacheckich dworach w kącie stawiano snop żyta, który miał zapewnić dobre zbiory w nadchodzącym roku i był pamiątką narodzenia Dzieciątka w stajennym żłobie.
Wincenty Pol w „Pieśni o domu naszym” pisał:
„Jak obrządek każe dzienny,
Snopy wnosi sam gumienny;
Bo trza chleba do wesela –
W pamięć żłobu Zbawiciela, –
I po kątach snopy stawi
I coś z cicha błogosławi.”
Dziad – czyli snop zboża stał nietknięty w kącie do św. Szczepana (26 grudnia) w niektórych regionach Polski aż do Nowego Roku. W izbie stół nakrywano białym lnianym obrusem, pod obrus wkładano siano, na stole kładziono owies. Na talerzykach bądź gałązkach jedliny gospodynie kładły opłatek. Owies leżący na stole święciło się w dzień św. Szczepana.
Tradycyjnymi ozdobami świątecznymi w Małopolsce były podłaźniczki i pająki zwane również rajskim sadem lub bożym drzewkiem, wiechą – chroniły one dom przed chorobami i nieszczęściami. W czasie świąt polskie domy zdobiły zielone gałązki jodły, smreku (świerku) lub sosny, uważane za symbol życia, zdrowia i dobrobytu. Gałązkami ozdabiano domy, płoty, drzwi domostw, wrót obór i stodół.
Podłaźniczkami były odcięte czubki jodły lub świerka, które zawieszano nad wigilijnym stołem. Gospodyni z dorosłymi córkami ozdabiały podłaźniczkę jabłkami, złoconymi orzechami, łańcuchami z główek lnu i opłatkami wycinanymi w różne wzory. Pośrodku wieszano tak zwany „świat” – czyli kulistą lub graniastą konstrukcję sklejaną z opłatków.
Choinka jest zwyczajem, który do Polski „przywędrował” z Niemiec w XIX wieku. Z początku gościła w miastach. Na wieś dotarła dopiero w okresie międzywojennym.
Bo w tych krzesłach siedzą duchy…
Przy wigilijnym stole należało zostawić wolne miejsce. Przywołajmy jeszcze raz słowa Wincentego Pola.
„A trzy krzesła polskim strojem
koło stółu stoją próżne,
i z opłatkiem każdym swoim
idzie do nich spłacać dłużne:
i pokłada na talerzu anielskiego chleba kruchy,
bo w tych krzesłach siedzą duchy…
Nikt nie pyta o kim mowa,
wszyscy wiedzą, co się święci,
i dla kogo serce chowa
winna pamięć w tej pamięci!
Łzą się uczta rozpoczyna –
niemo liczy się drużyna,
ze strat wszystkich,
z lat ubiegłych, z nieobecnych i poległych…”
Wierzono, że w wigilijną noc duszyczki zmarłych pod różnymi postaciami przybywają na ziemię i odwiedzają domy swoich bliskich. To właśnie dla nich zostawiano wolne miejsce przy stole i odkładano resztki wigilijnych potraw.
Wieczerzę wigilijną spożywało się w milczeniu i nastroju powagi. Gdy Polska pozostawała pod zaborami lub w czasie powstań i wojen puste nakrycie zyskało wymowne znaczenie.
„Mamo moja to sianko na stole Wasom dobrociom pochnie
Mamo moja juz się gwiozdka złoto zapoliła w oknie.
Mamo grule śpiywajom na blachak śpiewke wrząncom
Matusiu, kwaśnica z grzybami i kapusta z grochem pochniąco. Widzicie moi piykni, snopek rychlika godnie w kąciku wąsami ruso, ojciec biołe opłatki w kwordej gości krusom.
Mamo moja wiecerzojmy godnie, po góralsku, a jo na ostatku dajem Wom ten wiyrsyk napisany sercem na biołym opłatku”.
Franciszek Bachleda – Księdzulorz
Wieczerza wigilijna rozpoczynała się wraz z pojawieniem się pierwszej gwiazdki (na pamiątkę gwiazdy betlejemskiej). Poprzedzała ją wspólna modlitwa, (w miarę upowszechniania się umiejętności czytania pojawił się zwyczaj odczytywania fragmentu Ewangelii o narodzinach Jezusa), następnie gospodarz rozdawała opłatki wszystkim domownikom i służbie, jeśli taka była w gospodarstwie. Dzielenie się opłatkiem było znakiem pojednania, miłości i pokoju.
„Opłatek stał się symbolem jedności Polaków, pragnieniem zjednoczenia z bliskimi choćby na odległość, oblewany nieraz łzami tęsknoty, żalu stanowi dla duszy polskiej przedmiot jedyny, niepowtarzalny. Zabierali go ze sobą polityczni uchodźcy po narodowych powstaniach, zesłani na daleki syberyjski step, żołnierze walczący na frontach całego świata, którzy w każdy wigilijny wieczór wracali myślą w szczególny sposób do kraju, do swoich rodzin, bliskich.”
Jan Uryga