Współczesny człowiek ma tendencję do nadmiernego podkreślania „własnego prawa do szczęścia”. Niemal kultowa stała się reklama promująca kosmetyki, która kończy się swoistym kredo skierowanym do kobiet: Jesteś tego warta! Niemal wszystkie czasopisma kobiece zamieszczają rady służące podkreślaniu indywidualności, niezależności, troski o siebie, zdrowia, zmysłowości… niestety często kosztem innych. Zdarza się, że w podobnym kierunku zmierza psychoterapia.
W czasie rekolekcji rozmawiałem z kobietą, która po przeprowadzonej terapii postanowiła zakończyć związek małżeński. Tymczasem podczas medytacji rekolekcyjnych nie dostrzegła większych problemów małżeńskich.
Była z mężem kilka lat, mieli dziecko, mąż był kochający, wyrozumiały, troskliwy… Jedyną przeszkodę stanowił… napotkany mężczyzna, który ją oczarował. Pojawił się niepokój i wyrzuty sumienia. W głębi serca bardzo kochała męża i dziecko. Jednakże podczas terapii doszła do wniosku, że ma „prawo” do „własnego szczęścia”; jeżeli spotkała „miłość swojego życia”, nie powinna zaprzepaścić takiej szansy, nawet kosztem dziecka. Był to – jej zdaniem – wyraz asertywności!
W psychologii asertywnością określa się zwykle umiejętność wyrażania własnego zdania, uczuć i postaw, bez agresji i naruszania praw innych. Zachowanie asertywne sprzyja kształtowaniu równości w relacjach międzyludzkich, umożliwiając nam działanie w naszym najlepszym interesie, obronę własnego stanowiska bez nadmiernego lęku, swobodne i szczere wyrażanie uczuć i korzystanie z własnych praw bez naruszania praw innych ludzi (R. Alberti, M. Emmons). Osobę asertywną cechuje umiejętność wyrażania opinii, krytyki, a także potrzeb, życzeń czy poczucia winy; umiejętność odmowy (w sposób stanowczy, ale nieraniący innych); właściwy sposób przyjmowania krytyki i pochwał; autentyczność; elastyczność zachowania; świadomość siebie (swoich wad i zalet); wrażliwość na innych ludzi; stanowczość; właściwa samoocena (M. Giannantonio).
Asertywność jest przeciwwagą dla gniewu i agresji. Wskazują na to różnice w zachowaniu osób agresywnych, nieasertywnych i asertywnych. Zachowanie agresywne cechuje między innymi potrzeba dowartościowania własnej osoby kosztem innych, ekspresyjność, decydowanie za innych, osiąganie własnych celów poprzez ranienie innych. Odbiorca agresywnych zachowań czuje się zraniony, poniżony lub sam reaguje agresywnie. Zachowanie nieasertywne charakteryzuje się potrzebą samowyrzeczenia, zahamowaniami, zranieniami i lękami, zrzekaniem się na rzecz innych prawa do dokonywania wyborów, nieumiejętnością osiągania pożądanych celów. Wywołuje różnorodne uczucia u odbiorcy – od sympatii poprzez zmieszanie do pogardy, poczucie winy lub złość. Z kolei zachowanie asertywne charakteryzuje dowartościowanie własnej osoby, dobre samopoczucie, umiejętność dokonywania wyborów, właściwa autoekspresja, osiąganie pragnień i celów. Dotyczy to zarówno „nadawcy”, jak i „odbiorcy” (R. Alberti, M. Emmons).
Psychologia wypracowała wiele sposobów radzenia sobie z gniewem i ćwiczenia postawy asertywnej. Redford Williams podaje proste rady: popraw relacje z innymi; przyjmij pozytywną postawę wobec życia; unikaj nadmiernej stymulacji lekami, stresem itd.; słuchaj innych; miej przyjaciół i ludzi zaufanych; śmiej się z siebie; medytuj; zwiększ swoją empatię; bądź tolerancyjny; przebaczaj. Robert Alberti i Michael Emmons uzupełniają: pracuj nad rozwiązaniem problemów z innymi osobami; rozwiązuj problemy od razu (nie odkładaj sprawy do lamusa). Poniższe przykładowe propozycje pracy nad asertywnością dotyczą w głównej mierze dwóch obszarów: świata uczuć i życia duchowego.