Problemy uzależnienia od nikotyny w świetle współczesnej ofensywy przemysłu tytoniowego
mgr Jacek Skrobot, specjalista psychoterapii uzależnień
Palenie tytoniu jako poważny problem społeczny od wielu dekad leży w kręgu zainteresowania naukowców wielu dziedzin związanych ze zdrowiem. Wraz z ogromną ekspansją palenia, jaka dokonała się w XX wieku, a z nią – ujawnianiem się zgubnych skutków tego nałogu, zaczęto prowadzić wnikliwe badania i kampanie antynikotynowe. Tadeusz Jan Krzyszowski, wybitny działacz trzeźwościowy II połowy XX wieku, w „Przewodniku abstynenta i działacza trzeźwości”1 poświęcił temu zagadnieniu wiele uwagi. Powołując się na ówczesne badania pisał, że wśród osób uzależnionych od alkoholu jest 80% palaczy. Postawił również pytanie o to, co jest szkodliwsze dla człowieka – picie napojów alkoholowych, czy palenie tytoniu i stwierdził, że „w naukowych kołach medycznych istnieje zgodna jednomyślność co do wyjątkowo zgubnych następstw dla organizmu nałogowego palenia tytoniu, którego szkodliwość w określonych warunkach, jeśli nie przewyższa, to dorównuje ujemnym skutkom spożycia alkoholu”2.
Już wtedy Światowa Organizacja Zdrowia biła na alarm, że palenie papierosów stało się jednym z największych niebezpieczeństw zagrażających współczesnemu człowiekowi. W wielu krajach podjęto zdecydowane działania przeciwko paleniu wykorzystując do tego środki ustawodawcze i administracyjne. I tak np. w Stanach Zjednoczonych w 1965 roku zarządzono, aby na pudełkach z papierosami był napis „niebezpieczne dla zdrowia”, a w 1978 roku wycofano z telewizji audycje, które reklamowały papierosy. Warto pamiętać, że Polska to jeden z pierwszych krajów, w których zaczęto wprowadzać ograniczenia, jeśli chodzi o palenie w miejscach publicznych. Obowiązujące od połowy 1975 roku rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej zakazywało palenia w zakładach pracy, w zakładach nauczania, w lokalach i innych pomieszczeniach publicznych. Później rozszerzono ten zakaz na wszystkie szkoły dzienne, a w placówkach nauczania dla dorosłych miały być wyznaczone miejsca dla palaczy.
Odtąd wiele zmieniło się w świadomości społecznej na temat palenia tytoniu, a jednak problem nie zniknął, a w niektórych obszarach nawet się pogłębia. Świat medyczny stale uzupełnia długą listę chorób spowodowanych nikotynizmem. Podawane są coraz precyzyjniejsze wyliczenia, ile razy częstsza jest przeciętna śmiertelność wśród palaczy tytoniu w zależności od chorób, które powoduje palenie.
Czy jednak te fakty zahamują wracającą modę na palenie, zwłaszcza wśród osób młodych? Warto więc, aby osoby zaangażowane w działania trzeźwościowe, poznały głębiej ten problem, zwłaszcza że uzależnienia lubią „mieć towarzystwo”, to znaczy – paleniu papierosów często towarzyszy picie alkoholu, a uzależnienie nikotynowe toruje drogę innym narkotykom.
Czym jest nikotyna (C10H14N2) i jak działa?
Jest to alkaloid pirydynowy, bezbarwna ciecz szybko ciemniejąca na powietrzu, o zapachu tytoniu, rozpuszczalna w wodzie. Naturalna nikotyna występuje w liściach i korzeniach roślin tytoniowych. Jest to bezbarwna lub lekko żółtawa, oleista ciecz o zapachu pirydyny. Nikotyna to substancja silnie uzależniająca. Trzeba pamiętać, że nikotyna uzależnia analogicznie – jak narkotyki, uzależnia mocniej niż ALKOHOL!
Jeśli chodzi o działanie nikotyny na organizm, to w bardzo małych ilościach pobudza układ nerwowy i zwiększa ciśnienie krwi. Natomiast w większych ilościach powoduje paraliż układu oddechowego. Szacuje się, że dawka śmiertelna dla ludzi wynosi ok. 60 mg. Nikotyna przyspiesza pracę serca przez pobudzenie układu współczulnego, albo przez zahamowanie układu przywspółczulnego.
Czynności niezależne od naszej woli, takie jak praca serca, oddychanie i motoryka przewodu pokarmowego, są modyfikowane przez nikotynę w następujący sposób:
- w małych dawkach może powodować odruchową tachykardię i wzrost ciśnienia tętniczego krwi przez stymulację chemoreceptorów w aorcie;
- małe dawki nikotyny powodują pogłębienie oddechu bez przyczyny wysiłkowej i wzrost częstości oddechów;
- wyższe dawki stymulują bezpośrednio ośrodek oddechowy w rdzeniu przedłużonym.
Szkodliwe działanie nikotyny jest bezsprzeczne, bowiem nikotyna jest głównym czynnikiem ryzyka chorób serca i chorób nowotworowych. Powoduje między innymi takie choroby, jak: odmę płucną, ogólne przekrwienie płuc, obrzęk błon śluzowych ust, obrzęk błon śluzowych krtani, obrzęk błon śluzowych przełyku, obrzęk błon śluzowych żołądka, zmiany mikroskopowe w komórkach wątroby, serca, martwicę nerek.
Dym tytoniowy jest uznany za kancerogen najwyższej klasy, tzn. nie ma żadnych wątpliwości co do jego rakotwórczego działania3. Z danych Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem wynika, że dym tytoniowy jest główną przyczyną raka płuca. Wykazano również jednoznaczny związek między paleniem tytoniu a występowaniem raka jamy ustnej i nosowej, zatok, gardła, krtani, przełyku, żołądka, trzustki, jelita grubego, wątroby, nerki, moczowodu, pęcherza moczowego, szyjki macicy, jajnika, białaczki, a także raka piersi u kobiet.
Palenie nikotyny najczęściej odbywa się „w postaci papierosa”, a warto pamiętać, że dym z papierosa – to nie tylko nikotyna, ale także wiele innych szkodliwych substancji, takich jak np.; metale ciężkie (kadm, ołów), pierwiastki radioaktywne (polon 210, także radioizotopy ołowiu), dwutlenek siarki, cyjanowodór, fenol, amoniak, arszenik, polichlorek winylu, dwutlenek węgla, tlenek węgla.
Co to jest uzależnienie od nikotyny?
Jest ono procesem psychogennym i farmakogennym, zbliżonym do uzależnienia od heroiny, kokainy. Szacuje się, że nikotyna nawet bardziej uzależnia niż kokaina, a w różnych fazach działa pobudzająco porównywalnie z amfetaminą. Uzależnienie od nikotyny4 jest chorobą ujętą w międzynarodowej klasyfikacji chorób (ICD) w X rewizji jako zespół uzależnienia od tytoniu (F 17.2) i w XI rewizji jako uzależnienie od nikotyny (6C4A.2). Uzależnienie od nikotyny to choroba sfery psychicznej i fizycznej, polegająca na przymusowym i stałym zażywaniu nikotyny. Wiąże się ona z długotrwałym, codziennym używaniem wyrobów produkowanych z tytoniu (papierosy, fajki, cygara, bidis, szisza, tytoń do żucia, tytoń podgrzewany, snus itp.), zawierających nikotynę ekstrahowaną z tytoniu (papierosy elektroniczne, saszetki nikotynowe) bądź syntetyzowaną chemicznie.
Znaczna część palaczy nie jest w stanie przestać palić z własnej woli i potrzebuje wsparcia. W kategoriach medycznych przewlekłe palenie jest definiowane jako: uzależnienie od tytoniu, uzależnienie od nikotyny, nałóg tytoniowy lub nikotynizm5.
Jakie są objawy zespołu odstawiennego?
Tak jak przy każdym uzależnieniu, tak i w przypadku nikotynizmu, osoba, która odstawia substancję, od której jest uzależniona, doświadcza szeregu objawów. Do nich należą między innymi: ostra lub niekontrolowana potrze- ba palenia, drażliwość, agresja, złość, niepokój, zmęczenie, zwiększony apetyt, trudności z koncentracją, depresja, bóle głowy, nocne przebudzenia, lekka senność, zawroty głowy.
Biorąc pod uwagę dramatyczne dla zdrowia skutki trwania w nałogu, warto na każdym etapie uzależnienia od tytoniu rzucić palenie. Przekonują o tym chociażby najnowsze badania naukowców z University College London6. Oszacowali oni, że skrócenie oczekiwanej długości życia na jednego papierosa wynosi około 17 minut w przypadku mężczyzn i 22 minuty w przypadku kobiet. Wyniki swoich badań opublikowali 29 grudnia 2024 r. w czasopiśmie Addiction. „Oznacza to, że jeśli ktoś wypala paczkę 20 papierosów dziennie, traci prawie siedem godzin życia”7.
Od czego rozpocząć terapię?
W procesie terapeutycznym ważne jest przejście przez poszczególne etapy: • krok 1. Określenie motywacji do zaprzestania palenia nikotyny.
• krok 2. Diagnoza dotycząca uzależnienia od nikotyny.
• krok 3. Ocena stopnia uzależnienia od nikotyny
• krok 4. Dynamika terapii.
Pierwszy etap obejmuje przede wszystkim sprawdzenie gotowości do zmiany i odpowiedź na pytanie, jaki jest stopień gotowości do „rzucenia palenia”, a więc, czy jest to etap zbliżania się do rozważania rzucenia palenia, etap rozważania rzucenia palenia, czy też wstępne stadium rzucania palenia. Tutaj pomocny jest wywiad motywacyjny, aby osoba uzależniona dostrzegła zyski i straty powodowane paleniem tytoniu. Istotne jest też zbudowanie warunków pozytywnych związków do zaprzestawania palenia, zbudowanie przyjemnych skojarzeń, zdeprecjonowanie celebracji palenia i zmiana nawyków automatycznych: myśli, przeżyć, potrzeb, dążeń.
Diagnoza dotycząca uzależnienia od nikotyny obejmuje:
- analizę palenia (czasokresu palenia, intensywności palenia, liczby lat palenia nikotyny, wszelkich prób zerwania z uzależnieniem, powodzenia – niepowodzenia podejmowanych prób, objawów odstawienia, siły, czasokresu i dynamiki ich trwania);
- analizę stanów ryzyka (depresje, kryzysy życiowe, niski poziom umiejętności radzenia sobie ze stresem);
- analizę autodestrukcyjnych tendencji (procesy poznawcze, emocjonalne, tendencje zachowania, dezintegracja struktury „JA”, system wsparcia, inne stany ryzykowne).
W kroku trzecim w ocenie stopnia uzależnienia od nikotyny pomocnymi mogą być testy, np. test uzależnienia od tytoniu wg Fagerstroma, test motywujący do zaprzestania palenia wg Schneider.
Natomiast krok czwarty to przede wszystkim proces uświadomienia sobie ważnych stanów psychicznych, między innymi takich jak: potrzeby rozstania się z paleniem nikotyny, poczucia „straty z odstawienia nikotyny”, zysków z zaprzestania palenia, obniżenie motywacji do palenia, a w konsekwencji utrata motywacji do sięgania po papierosa, uzyskanie stanu i rozwój abstynencji, celebracja abstynencji od nikotyny, budowanie wartości „niepalenia”, nabycie umiejętności rozpoznawania i zapobiegania nawrotom głodu nikotynowego, rozwój i pogłębienie motywacji na życie bez papierosa, dostrzeganie, rozumienie i radzenie sobie skuteczne z ubocznymi skutkami zaprzestania palenia, np. ewentualnym wzrostem masy ciała, zaburzeniami harmonii emocjonalnej, zaburzeniami adaptacyjnymi.
Ważne jest, aby stale wzmacniać motywację do zaprzestania palenia, przeprowadzić analizę strat wynikających z palenia (zdrowotnych, finansowych, towarzyskich) i analizę zysków płynących z niepalenia (zdrowotnych, finansowych, towarzyskich) z konkretnym planem ich zagospodarowania. Oczywiście ważna jest też analiza nałogowych schematów: nałogowego przeżywania, nałogowej logiki w perspektywie czasowej; przeszłej, teraźniejszej i przyszłej, zaburzeń procesów „samooceny” JA – INNI i kompensacyjnego uznawania własnego prawa do palenia jako „jedynej przyjemności”.
Widzimy więc, że terapia nałogu nikotynowego jest złożonym procesem i warto skorzystać z profesjonalnej pomocy, aby uzyskać trwałe efekty w postaci wyjścia z uzależnienia i życia w wolności wewnętrznej.
Jaka jest skala tego problemu w Polsce?
Ogólnopolskie badanie przekrojowe z 2022 r. pokazało, że codzienne palenie tytoniu deklarowało 30,8% polskich mężczyzn i 27,1% kobiet, a okazjonalnie – 4,3% mężczyzn i 4,2% kobiet. Spośród palących badanych, 62,1% osób paliło tradycyjne papierosy, a 25,2% papierosy ręcznie skręcane. Do codziennego używania e-papierosów lub podgrzewanego tytoniu przyznało się odpowiednio 4,8% i 4,0% ankietowanych8.
Wyniki badania MEDYCYNA XXI przeprowadzonego na 16-17-letnich uczniach wskazują, że 75% młodzieży inicjację nikotynową przeszło przed 15. rokiem życia. Ponad połowa (58%) zaczęła od e-papierosa, a 41% od tradycyjnego papierosa. Co trzeci uczeń przyznał się, że używa wyrobów z nikotyną codziennie. Najwięcej z nich sięga po e-papierosy (78%), co czwarty pali papierosy tradycyjne. Z podgrzewaczy tytoniu korzysta 7% nastolatków9.
Eksperci apelują, aby zapewnić skuteczną „ochronę przed drapieżnymi tak- tykami marketingowymi przemysłu tytoniowego. Branża ta celuje w młodzież, aby zapewnić sobie zyski, tworząc nową falę uzależnień. Dzieci używają e-papierosów częściej niż dorośli, a globalnie szacuje się, że 37 milionów młodych ludzi w wieku 13-15 lat używa tytoniu”10.
Dr Małgorzata Czajkowska-Malinowska – prezes Polskiego Towarzystwa Chorób Płuc podkreśla, że „osoby małoletnie, które zaczynają palić, są bardziej narażone na szybkie uzależnienie od nikotyny. Ich mózg, który jeszcze się rozwija, jest bardziej podatny na działanie substancji uzależniających. Dodatkowo nikotyna może zakłócać rozwój mózgu nastolatków, szczególnie w obszarach odpowiedzialnych za pamięć, koncentrację i umiejętność podejmowania decyzji. Ponadto, istnieje korelacja między paleniem tytoniu a występowaniem zaburzeń psychicznych, takich jak depresja i lęk”11.
Dane publikowane przez Ministerstwo Zdrowia podają, że co roku z powodu chorób wywołanych paleniem tytoniu umiera przeszło 80 tysięcy Polek i Polaków 12. Olbrzymia skala problemów zdrowotnych, prowadzących do przedwczesnej śmierci tak wielu Polaków, stanowi wyzwanie nie tylko dla stanowiących prawo i rządzących, ale również dla wszystkich, którym powinno zależeć na dobru Ojczyzny.
Jakie są główne postulaty, aby ograniczyć skalę problemów związanych z uzależnieniem od tytoniu?13
Specjaliści postulują następujące działania:
- W ramach polityki publicznej: powołanie jednego ośrodka koordynującego politykę publiczną państwa w zakresie walki z uzależnieniem od nikotyny, a także stworzenie procedury badawczej i certyfikującej na podstawie składu i toksyczności produktów alternatywnych do papierosów, substancji wykorzystywanych w płynach do e-papierosów, wkładach do podgrzewaczy tytoniu oraz innych formach produktów zawierających nikotynę. Chodzi przede wszystkim o uporządkowanie rynku używek nikotynowych, w tym tzw. alternatyw, poprzez prawne zdefiniowanie produktów obecnych na rynku, oznaczanie ich szkodliwości w skali bezwzględnej i porównywalnej do papierosów.
- Konieczna jest intensyfikacja działań profilaktycznych i edukacyjnych, skierowanych zwłaszcza do ludzi młodych. Tutaj ważne są działania mające na celu ograniczenie promowania substancji zawierających nikotynę.
- Istotne jest stałe, konsekwentne ograniczenie użycia i dostępu do produktów z nikotyną, a w ramach tych działań:
1) prowadzenie polityki restrykcyjnej dla sprzedających papierosy nieletnim (wprowadzenie podstaw prawnych umożliwiających podwyższenie kar za sprzedaż papierosów nieletnim, popartych skuteczną egzekucją, w tym odbiór koncesji na sprzedaż substancji zawierających nikotynę oraz brak ponownej możliwości ubiegania się o przyznanie koncesji; zakaz sprzedaży wyrobów z nikotyną w pobliżu szkół podstawowych i średnich oraz wyłączenie handlu wyrobami nikotynowymi w obrębie 100 m od placówek oświatowych);
2) polityka restrykcyjna dla sprzedaży papierosów (zakaz sprzedaży jednorazowych e-papierosów, zakaz palenia tytoniu w większej liczbie miejsc publicznych; podniesienie wieku legalnego zakupu wyrobów nikotynowych od 21 roku życia oraz wprowadzenie zakazu sprzedaży papierosów i innych wyrobów tytoniowych do palenia, a więc cygar, cygaretek i tytoniu do samodzielnego skręcania, obejmujący osoby urodzone od 2010 roku; ograniczenie liczby wydawania koncesji i ograniczenie punktów sprzedaży papierosów; wprowadzenie koncesji dla punktów sprzedaży wszystkich produktów zawierających nikotynę: tradycyjnych papierosów oraz alternatywnych form dostarczania nikotyny, w tym wprowadzenie zakazu sprzedaży e-papierosów w automatach lub produktów przypominających e-papierosy niezawierających nikotyny);
3) obniżenie atrakcyjności produktów z nikotyną (ujednolicenie opakowań, zakaz dodatków smakowych, zapachowych i słodzących do e-papierosów, papierosów tradycyjnych, wyrobów alternatywnych);
4) stworzenie takiego systemu opodatkowania produktów uzależniających, który uwzględnia różnice w poziomie ryzyka zdrowotnego poszczególnych wyrobów, a także wzrost podatków na wyroby tytoniowe, nikotynowe i pokrewne powinien być planowany w sposób uwzględniający zarówno inflację, jak i poziom ich szkodliwości.
Jak ograniczyć zasięg uzależnienia od nikotyny, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży?
Dr hab. Andrzej Nowakowski, który od lat zajmuje się problemem nikotynizmu i wpływem tego uzależnienia na kondycję polskiego społeczeństwa, pisze14, że „ograniczenie zjawiska nikotynizmu, w tym wśród dzieci i młodzieży, jest zjawiskiem dużo trudniejszym niż ograniczenie alkoholizmu. Ustawa antynikotynowa zawiera bowiem mniej skuteczne, bardziej „miękkie” rozwiązania prawne niż ustawa o wychowaniu w trzeźwości”.
Naukowiec zwraca też uwagę na problem dominującego wśród części opinii społecznej stereotypu, że palenie w przeciwieństwie do alkoholizmu i narkomanii jest mniej groźnym zjawiskiem.
Co jest istotne w działaniach mających na celu powstrzymanie młodego pokolenia przed paleniem?
Kluczową rolę odgrywa rodzina, w której oboje rodzice nie palą, także kreowanie ogólnej mody na niepalenie i ścisłe przestrzeganie zasad, aby dziecku nie stwarzać możliwości do kontaktu z wyrobami tytoniowymi. Konieczna jest pomoc rodzinie w edukacji w tym zakresie, jak również w profilaktyce prozdrowotnej. Bezsprzecznie ogromną rolę odgrywa również środowisko szkolne, sąsiedzkie. Niezastąpiona jest także funkcja wychowawcza parafii, dlatego duszpasterze do podejmowanych działań w ramach troski o trzeźwość powinni włączyć temat ochrony przed uzależnieniem od nikotyny.
Warto w tym miejscu przywołać słowa dr hab. n. med. Łukasza Balwickiego, że „młodzieży nie przekonana fakt, że palenie to krótsze życie, ryzyko chorób, ale argument, że nikotyna zabiera im wolność”15. Duszpasterze powinni wykorzystać ten argument odnosząc go wyraźnie do osoby Jezusa Chrystusa, który jak mówi Pismo święte wyswobodził nas ku wolności (por. Ga 5, 1), wolności rozumianej właściwie, zawierającej w sobie odpowiedzialność za swój rozwój, swoje zdrowie i za dobro innych ludzi.
Z pewnością od zaangażowania osób świadomych powagi zagrożenia związanego z uzależnieniem od tytoniu zależy, czy ta swoista epidemia zostanie wreszcie opanowana. Dlatego tak ważna jest obecność tego tematu także w apostolstwie trzeźwości i osób uzależnionych w naszej Ojczyźnie.
mgr Jacek Skrobot, specjalista psychoterapii uzależnień
Przypisy
1 T. J. Krzyszowski, Przewodnik abstynenta i działacza trzeźwości, Warszawa, 1984.
2 Tamże, s. 98.
3 Rekomendacja nr 1/2023 z 29 grudnia 2023 r. Prezesa Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji w sprawie zalecanych technologii medycznych, działań przeprowadzanych w ramach programów polityki zdrowotnej oraz warunków realizacji tych programów, dotyczących profilaktyki uzależnień od tytoniu (nikotyny); https://bip.aotm.gov.pl/assets/files/ppz/2023/REK/2023%2012%20 29%20REKOMENDACJA_48aa_antynikotyna-sig.pdf; dostęp 09.01.2025
4 Problem zdrowotny uzależnienia od nikotyny i epidemiologię dobrze wyjaśnia wspomniana Rekomendacja.
5 Tamże.
6 https://zdrowie.pap.pl/uzaleznienia/paczka-papierosow-jeden-dzien-zycia-mniej; 09.01.2025
7 Tamże.
8 Poniższe dane pochodzą z przywołanej wcześniej Rekomendacji.
9 https://zdrowie.pap.pl/uzaleznienia/wapowanie-sport-nastolatkow; dostęp; 09.01.2025
10 https://zdrowie.pap.pl/uzaleznienia/swiatowy-dzien-bez-tytoniu-2024-mlodzi-wkraczaja-do-akcji; dostęp: 09.01.2025
11 Tamże.
12 Rekomendacje dla Ministra Zdrowia w obszarze ograniczenia palenia tytoniu i używania nikotyny w Polsce, opracowane przez Grupę roboczą ds. Polski wolnej od nikotyny w ramach Rady Organizacji Pacjentów przy ministrze właściwym ds. zdrowia, styczeń 2024; pdf
13 Tamże.
14 A. Nowakowski, Ochrona dzieci i młodzieży przed nałogiem nikotynizmu. W: Miłość, wolność i odpowiedzialność. Poradnik dla rodziców, wychowawców i duszpasterzy. Red. Bp T. Bronakowski. Wyd. Fundacji „Signum Magnum”, Katowice 2019, s. 141 i następne.
15 https://zdrowie.pap.pl/wywiady/uzaleznienia/nikotyna-zabiera-wolnosc; dostęp: 09.01.2025