W polskiej kulturze i historii kult Najświętszej Maryi Panny zajmuje miejsce wyjątkowe, podobnie jak związana z nim pobożność maryjna. Specyficzny przejaw owego kultu stanowią obecne w tradycji ludowej zwyczaje i obrzędy związane ze świętami ku czci Bożej Rodzicielki oraz różnorodny folklor słowny.
Dzieje kultu Matki Bożej sięgają, jak wiadomo, pierwszych wieków chrześcijaństwa. Życie Maryi stało się także tematem licznych apokryfów – utworów związanych wprawdzie z Pismem Świętym, ale nie należących do ksiąg kanonicznych Starego i Nowego Testamentu, “uzupełniających” je o fantastyczne, niekiedy wręcz baśniowe szczegóły. Apokryficzne teksty z odległych zakątków Azji i Europy trafiły również do Polski. Korzystali z nich przede wszystkim duchowni biegli w sztuce czytania i znający łacinę. Czerpano z tej literatury przykłady kazań i tematy sztuki sakralnej. Na przełomie XIV i XV stulecia pojawiły się pierwsze rodzime apokryfy, oparte o dawniejsze, obce pierwowzory. Rozpowszechniane przez kaznodziejów i kulturę dworską jako rodzaj tzw. “Biblii ubogich” – adresowanej do niepiśmiennych wiernych – inspirowały twórczość ludową, która z kolei wzbogaciła je o problemy i realia bliskie polskiej wsi. W twórczości tej eksponowane miejsce zajmuje Matka Boża.
Prostota i Majestat
Większość ludowych legend opowiada o okresie ziemskiego życia Maryi, inne mówią, jak odwiedza ludzi przybywając do nich z Nieba. Przedstawiana jest jako zwyczajna kobieta – matka i gospodyni, ale także jako Bogurodzica, jako Królowa Nieba i Ziemi. Żyjąc na ziemi mieszka w zwyczajnej chacie, prowadzi gospodarstwo domowe, pracuje w polu, nosi zwykły strój, wychowuje dziecko, chodzi do kościoła i na odpusty (sic!). Przybywając z Nieba zjawia się natomiast w takiej postaci, w jakiej twórcy legendy oglądali Maryję na wizerunkach w kościele. Otacza Ją blask, zdobią bogate szaty, korona i klejnoty, towarzyszą Jej aniołowie i święci, wokół unosi się zapach kadzidła lub kwiatów, niekiedy muzyka. Maryja przenika drzwi i mury, przechodzi przez wodę i ogień, pojawia się i znika niespodziewanie.
Matka Boża z ludowej legendy to wprawdzie osoba najbliższa boskości, posiadająca jej wszelkie cechy, ale równocześnie bardzo ludzka. Przez swoje niełatwe życie na ziemi jest szczególnie bliska człowiekowi, pośredniczy w jego szarych, codziennych sprawach zanoszonych do stóp Bożego Tronu; wspomaga i pociesza, ratuje w nieszczęściu, otacza opieką za życia i po śmierci. Obecna w codziennym życiu ludzi jak oni cieszy się, smuci i cierpi. Jest dzieckiem – dziewczynką najpierw nauczaną przez matkę, świętą Annę, potem oddaną do świątyni jerozolimskiej na wychowanie z dala od rodzinnego domu, w końcu panienką zaślubioną wybranemu Jej oblubieńcowi. Na ślubnym kobiercu staje jak każda panna młoda – w kościele, w weselnym stroju, w mirtowym wianku na głowie, posłuszna woli rodziców i opiekunów.
Macierzyństwu Maryi od samego początku, podobnie jak w przypadku każdej ziemskiej matki, towarzyszą kłopoty i troski związane z opieką nad dzieckiem i jego wychowaniem, tym większe, że Święta Rodzina to ludzie ubodzy. Jak każda matka, Maryja wykonuje przy swoim Synku niezbędne zabiegi pielęgnacyjne, karmi Go, kąpie, układa do snu, pierze i suszy na słońcu pieluszki. Cierpi głód i pragnienie, gdy brzemienna wędruje do Betlejem, zmęczona i pełna trwogi ucieka z Dzieciątkiem do Egiptu przed siepaczami Heroda, z niepokojem szuka Jezusa w świątyni jerozolimskiej, zalana łzami żegna i błogosławi w Betanii Syna idącego na Mękę…
Jest po matczynemu wyrozumiała, ale równocześnie wymagająca. Karci więc złą macochę, która gnębi powierzone sobie sieroty i napomina chciwych gazdów, gdy nie pozwalają synowi żenić się z ubogą panną, którą uwiódł. Wspomaga biedną dziewczynę, ucząc ją uprawy lnu oraz tkania płótna, ratuje od potępienia duszę żałującego za grzechy zbójnika, pasterzom pomaga odnaleźć zagubione stado…
W drodze do Egiptu
Najwięcej legend apokryficznych związanych jest z ucieczką Świętej Rodziny do Egiptu. Jedna z nich, znana w całej Polsce opowiada, jak pewnego razu Maryja ze św. Józefem i Dzieciątkiem przechodziła obok pola, które gospodarz obsiewał właśnie pszenicą. W chwilę później dotarli tam żołnierze Heroda i zapytali siewcę, czy nie widział zbiegów. Pouczony przez Matkę Bożą odpowiedział on zgodnie z prawdą, że właśnie siał zboże, kiedy poszukiwani tędy wędrowali. Pościg zawrócił, a zdumiony gospodarz ujrzał na swoim zagonie łan dojrzałej pszenicy. Wyrosła ona w ciągu paru chwil, by ocalić Świętą Rodzinę przed prześladowcami. Inna legenda mówi o cudownie uleczonym z trądu dziecku zbójcy, który napadł na Świętą Rodzinę w czasie podróży. Matka Boża wykąpała chore maleństwo w wodzie użytej do kąpieli małego Jezusa. Uzdrowiony chłopczyk po latach zawisł na Golgocie po prawicy Ukrzyżowanego, poznał Jezusa, żałował za grzechy i został zbawiony jako Dobry Obecnością Najświętszej Maryi Panny ludowe legendy tłumaczą wiele zjawisk przyrodniczych. I tak na przykład białe plamki na płatkach storczyka i liściach ostu oraz nacieki na ścianach jaskiń powstały z kropelek pokarmu, gdy Maryja karmiła piersią Jezusa, a czerwone kwiaty górskich goździków zawdzięczają swój kolor kroplom krwi, które upadły na ziemię ze zranionych stóp Matki Bożej. Cechy wielu roślin są nagrodą za to, że wspomogły Maryję w czasie ucieczki do Egiptu. Tak więc paproć ma korzonki o słodkim smaku, bo ofiarowała je głodnemu Dzieciątku na pożywienie, kwiaty tojadu, które posłużyły Maryi za pantofelki, mają piękny szafirowy kolor, w leszczynę nigdy nie uderza piorun, ponieważ to ona w cieniu swoich gałązek ukryła Świętą Rodzinę przed pościgiem.
Najwyższa życzliwość
Uwagę znawców folkloru zwraca fakt, że w ludowych tekstach z terenów Polski, zwłaszcza południowej, Matka Boża występuje często tam, gdzie w innych częściach Europy bohaterem jest zwyczajny człowiek. Autorzy rodzimych legend, uważając Najświętszą Pannę nie tylko za najwyższy autorytet, ale także za Osobę szczególnie ludziom życzliwą, uczynili Ją główną postacią tych opowieści, by uwiarygodnić przekazywane wartości, podnieść ich znaczenie i nadać im określoną rangę.
Wszystkie ludowe legendy związane z osobą Matki Bożej zawierają wyraźne przesłanie: dobro zawsze zostaje nagrodzone, zło ukarane, a każde stworzenie, które zwróci się o opiekę do Najświętszej Panny, zostaje wysłuchane i otoczone opieką.