Podejmować ryzyko… nieracjonalnie
Opracowana pod koniec lat siedemdziesiątych, na polu ekonomicznym, przez Daniela Kahnemana i Amosa Tversky’ego, prospect theory, głosi, że wszystkie osoby podejmują ryzykowne decyzje w sposób nieracjonalny, czyli odwrotnie do tego, co zwykło się myśleć. Według jej twórców, teoria ta dowodzi, że to w jaki sposób podejmujemy ryzykowne decyzje w zakresie ekonomicznym zależy od szeregu motywacji psychologicznych, od uczuć po uprzedzenia. Konsumenci, ludzie oszczędzający, czy przedsiębiorcy wcale nie opierają swoich decyzji na ciągłym stopniowaniu priorytetów i poziomów użyteczności, nie bazują na całościowej, zimnej i racjonalnej analizie dostępnych danych i nie podejmują decyzji na podstawie kontrolowanego i metodologicznie poprawnego rozumowania. Wręcz przeciwnie: w podejmowaniu decyzji ludzie zazwyczaj używają skrótów myślowych, które prowadzą do błędów, niekiedy znaczących.
Tak więc podejście do podejmowania ryzykownych decyzji może bardzo różnić się w zależności od osoby. Z jednej strony, mamy przypadki jednostek zebranych pod jedną wspólną nazwą risk seeking (pojęcie to odnosi się do osób, które decydując szukają najbardziej ryzykownych alternatyw), które wobec sytuacji straty, skłonne są do podejmowania większego ryzyka: dla uniknięcia pewnej straty 100 euro, gotowi są na ponowne wyzywanie losu, przy 50% szansie wygranej 200 euro. Z drugie strony, mamy do czynienia z osobami zdefiniowanymi jako risk averse (pojęcie, które określa podejście tych osób, które decydując wyszukują te alternatywy, które są najbardziej konserwatywne), które w obliczu decyzji sytuacji odczuwalnych jako ryzykowne starają się nie ryzykować: wolą pewny zarobek w wysokości 100 euro niż ponowne kuszenie losu mając 50% szansy na wygranie 200 euro.
Mimo iż różnice w podejściu różnych osób względem niepewności i ryzyka dają znać o nieuświadomionych aspektach decyzji (temat, którym zajmiemy się później), to poprzez przytoczone przykłady ograniczymy się do przyjęcia, że ryzyko jest czynnikiem zmiennym (zmienną?) w teorii dotyczącej racjonalnego wyboru i że przedstawia odstąpienie od takiego zachowania decyzyjnego, jakie można by zaobserwować, gdyby dana jednostka decydowała w sposób czysto logiczny. Wiele jest czynników wpływających na zdolność podejmowania ryzyka.
Czynniki, które wpływają na zdolność podejmowania ryzyka
Po pierwsze, wszystkie jednostki podejmujące ryzykowną decyzję muszą dokonać oceny ryzyka i to właśnie ta ocena wpływa na dokonywany następnie wybór. Jeżeli ryzyko zostanie ocenione jako mniejsze niż w rzeczywistości, decyzja odzwierciedli większą skłonność do ryzyka niż właściwa. Podejmiemy decyzję w sposób wyjątkowo śmiały. Przeciwnie, jeżeli ocenimy ryzyko jako większe niż w rzeczywistości, nasza decyzja odzwierciedli mniejszą zdolność do podejmowania decyzji niż właściwa i będzie ona dość konserwatywna.
Jednostki podejmujące decyzje starają się ocenić ryzyko w sposób technicznie słuszny, czyli taki, który odzwierciedlałby rzeczywisty stan sytuacji, którą trzeba ocenić, oraz w sposób akceptowany społecznie, czyli stabilny i podzielany przez innych. Mimo iż dwa, wspomniane aspekty nie mogą być rozważane oddzielnie, są one wystawione na liczne źródła skrzywienia i możliwych strategii zachowań dotyczących optymalizacji.
Innym aspektem, który może nam wyjaśnić różnice w zdolności podejmowania ryzyka jest osobista skłonność do ryzykowania. Różne jednostki wykazują inne preferencje dotyczące ryzyka, co nie jest jedynie wyrazem różnic w zdolności jego oceny, ale również ich różnego stopnia skłaniania się ku szukaniu i unikaniu danego ryzyka. Tylko po części można to rozumieć jako świadomy wybór by zaryzykować (niektóre teorie, jak później zobaczymy, stawiają hipotezy, że osobiste różnice w ryzykowaniu są aspektami po części nieświadomymi). Ponadto, niektóre teorie stawiają również hipotezy, że jest to wyrazem cech osobowościowych danej jednostki, lub różnych systemów regulacji biologicznej, które prowadzą do różnych reakcji względem celów i wyborów.
W końcu, trzeba rozważyć również w jaki sposób zdolność podejmowania ryzyka związana jest z aspektami strukturalnymi decyzji do podjęcia. Rzeczywiście, zarówno zdolność oceny, jak i zdolność do ryzykowania, są warunkowane przez kontekst, w jakim się znajdują, co często powoduje różnicę.
Lucia Pelamatti, Pozytywne myślenie odmładza. Inteligencja, niezależność i uczenie się, Wydawnictwo Bratni Zew 2010.