Słowo „wolność” ma wiele odcieni i znaczeń, które czasem sobie wzajem przeczą. Mówi się o swobodnym spadaniu ciał, o swobodnym locie ptaków, o zwierzęciu, które wymknąwszy się z klatki, biegnie w las szukać wolności. We wszystkich tych przypadkach używamy słowa „wolność”, aby zaznaczyć, iż byty te nie napotykają przeszkód w rozwijaniu swej naturalnej dążności, która popycha je ślepo i instynktownie.
Pojęcia wolności, we właściwym jego znaczeniu, nie można jednak zastosować do kamienia ani zwierzęcia, ponieważ są to byty całkowicie uwarunkowane czy to prawami fizyki, jak prawo ciążenia, czy prawami instynktu.
Dopiero wszedłszy w dziedzinę ludzką, można w sposób właściwy mówić o wolności. Tylko taka istota, która może wybierać, określić siebie w ten czy inny sposób, która posiada choćby małą przestrzeń bycia panem siebie – może zwać się istotą naprawdę wolną. Majestat i godność człowieka, jak też jego nędza i zagrożenia, leżą właśnie w jego wolności.
Ponieważ jest wolny, człowiek może wyrwać się z nieuchronnego determinizmu przyrody, z której bierze swój początek, do której przynależy i z którą jest związany prawami fizyki, biologii, a nawet psychologii. Teorie głoszące determinizm zaprzeczają prawdziwej wolności człowieka i utrzymują, że, wbrew pozorom, jest on całkowicie uwarunkowany: fizycznie, psychicznie, społecznie do tego stopnia, iż znając dogłębnie wszystkie jego zależności oraz jego kod genetyczny, można by przewidzieć wszystkie koleje jego losu.
Aby zrozumieć, co to jest wolność, musimy się przyjrzeć wolności człowieka w różnych jej przejawach i wymiarach.
Wolność fizyczna
Mówiąc o wolności, zawsze uwzględnia się dwa jej bieguny czy ukierunkowania: wolność od czegoś, od jakiejś przeszkody, uniemożliwiającej nam czy utrudniającej wykonanie pewnej czynności lub zmobilizowanie się do niej, oraz wolność do czegoś, w czym można wyrazić i rozwinąć jakąś ludzką skłonność.
Gdy mówimy o wolności w znaczeniu fizycznym, myślimy o jakiejś fizycznej przeszkodzie, która utrudnia człowiekowi rozwinięcie określonego działania. Więzień w celi, na przykład, nie jest fizycznie wolny, gdyż uniemożliwiono mu zmianę miejsca przebywania. Zamyka się go w więzieniu lub usuwa w odległe miejsce odosobnienia, zatrzymując go tam siłą fizyczną lub zobowiązując do pozostania. Taką przeszkodą może być również choroba, jeśli odbierając sprawność członkom, fizycznie uniemożliwia człowiekowi wykonywanie pewnych ruchów. Wolność ta powraca, kiedy znika przeszkoda.
Wolność psychologiczna
Jest posiadaną przez człowieka zdolnością do wybierania lub wewnętrznego decydowania się na jedną lub kilka z wielu możliwości spotykanych w życiu. Nazywa się to również wolną wolą. Wolność w takim znaczeniu wiąże się bardziej z procesem podejmowania decyzji niż z ich przedmiotem. Człowiek posiada tyle wewnętrznej niezależności, że może, jeśli tego chce, uchylić się przed naporem potężnych instynktów naturalnych, tak samo jak i bardziej wzniosłych motywów, i wycisnąć na swej decyzji pożądane przez siebie piętno.
Chociaż jest w tak ogromnym stopniu uwarunkowany (przez dziedziczność, kulturę, nawyki, naciski społeczne), że można by, znając te wszystkie zależności, sformułować rządzące człowiekiem prawa psychologiczne, a nawet z dużą dozą prawdopodobieństwa przewidzieć postępowanie danej osoby w określonych warunkach, to zawsze jednak posiada człowiek pewną przestrzeń wolności dla nieprzewidywalnego wyboru czy decyzji. Fakt, że znaczna większość ludzi nigdy w swoim życiu nie czyni użytku z możliwości wolnej decyzji, nie przeczy samej zdolności człowieka do wolnego działania. Wolność psychologiczna nazywana jest także wolnością wyboru.
Wolności wyboru mogą zagrażać różne czynniki, przeszkadzające nam wybrać to, co właściwe. Możemy do nich zaliczyć:
– Niewiedzę, która ogranicza pole widzenia naszego rozumu odnośnie do tego, co podlega naszej decyzji. Warunkiem dobrego wyboru jest posiadanie szerokiego obrazu rzeczywistości ludzkiej, który by streszczał w sobie wszystkie aspekty życia człowieka.
– Zaślepienie lub strach, które osłabiając lub paraliżując wolę nie pozwalają dostrzec wartości oraz głębokich pobudek z których rodzą się ważne decyzje. Ten niedostatek przemyśleń z łatwością niweczy każdy wybór prawdziwie ludzki.
– Manipulację, jakiej w przemyślny sposób dokonują środki reklamy i propagandy służące pewnym ideologiom lub społeczeństwu konsumpcyjnemu. W wyniku stosowanej przez nie metody „wchodzenia w podświadomość”, ludzie, mając wrażenie pełnej wolności i niezależności, posłusznie i potulnie, bez żadnego przymusu, wykonują polecenia przekazywane im przez reklamę czy też obyczaj panujący w środowisku. Można się uchronić przed tym zgubnym wpływem przez obudzenie w sobie świadomości trzeźwej i krytycznej, która przesieje przez sito własnego rozpoznania cały ten pięknie opakowany materiał.
Aby móc decydować o swym działaniu i potwierdzać swoją wolność psychologiczną, potrzeba:
– Wiedzy o tym, że istnieją różne możliwości wyboru. Im więcej z rzeczywistości ogarnia nasza świadomość, tym dojrzalsza i pełniejsza będzie decyzja.
– Rozpoznawania albo rozróżniania, będącego umiejętnością, a także praktyką porównywania wszystkich „za” i przeciw”, tego, co dobre, a co złe, stosowne lub tez niestosowne, zarówno pod względem moralnym, jak i z uwagi na użyteczność, w każdej z naszych możliwości wyboru. Na żywa się to także zdolnością do oceny wartości różnych rzeczy.
– Decyzji samej, dzięki której wola skłania się ku jednej z przedstawionych jej możliwości i przyjmuje ją w wolnym akcie, w pewnym sensie utożsamiając się z nią. Uniemożliwia natomiast podjęcie decyzji – niepewność i wahanie, a także chorobliwa niemoc woli, czyli abulia.
Wolność prawna
Jedno ze znaczeń tego terminu wiąże się z faktem, że każde państwo swą konstytucją i prawodawstwem zakreśla pewien ludzki obszar, w którym każdy obywatel może rozwijać się jako osoba, gdyż przestrzegane są i chronione jego podstawowe prawa. Państwo zapewnia każdemu człowiekowi pewną przestrzeń życiową, gdzie może on swobodnie korzystać ze swych elementarnych praw, czyniących go osobą i obywatelem, jak: prawo do życia, do zdrowia, do nauki, do pracy, do postępowania zgodnego z własnymi przekonaniami, do wyrażania swych osobistych sądów, do zrzeszania się w różnych stowarzyszeniach, wspólnotach religijnych, wspólnotach przekonań.
Właściwym zadaniem państwa jest czuwanie nad wspólnym dobrem, dawanie wszystkim obywatelom realnej możliwości urzeczywistniania się jako osoba chroniona przed manipulacją i naciskami ośrodków władzy, skłonnych traktować obywateli jak przedmiot.
O wolności prawnej możemy mówić także wtedy, gdy dany podmiot jest zwolniony z jakiegoś nałożonego prawem powszechnego obowiązku, a dzieje się to albo z inicjatywy prawodawcy, albo dlatego, iż podmiot ów czuje się w swym sumieniu zwolniony z posłuszeństwa prawu stanowionemu, które w danym wypadku rozmija się z prawem naturalnym.