O syndromie Piotrusia Pana i wiecznych dziewczynek rozmawiamy z psychiatrą Zenonem Waldemarem Dudkiem*
Psychologia posługuje się pojęciem syndromu Piotrusia Pana na określenie mężczyzn, którzy – jak bohater książki J. M. Barrie „Piotruś Pan” nie chcą dorosnąć. Jak rozpoznać Piotrusia Pana?
Obrazy literackie są pewnymi uproszczeniami, metaforami, które podkreślają szczególne zachowania człowieka, coś, co wyróżnia się na tle grupy, przeciętności, tradycji, tzw. normy. W tym przypadku chodzi o normę rozwojową. Normą fizjologiczną, psychologiczną i społeczną jest dorastanie w okresie młodości do roli mężczyzny i kobiety. Piotruś Pan wciąż „trzyma się” dziecięcej, a mówiąc dokładnej, chłopięcej fazy rozwoju. W fizycznym ciele mężczyzny mieszka chłopięcy duch.
Oczywiście, Piotruś Pan przyswaja sobie określone umiejętności społeczne, zdobywa wiedzę, ma sprawną orientację w świecie. Potrafi komunikować się z dorosłymi i rozumie, co się do niego mówi, widzi realny świat prawie tak samo jak człowiek dorosły. Zasadniczą różnicą jest jednak to, że nadaje wiedzy o świecie i o swojej w nim roli własne egocentryczne, chłopięce znaczenie.
Różne cechy można przypisać psychice Piotrusia Pana: zamiast obowiązku woli zabawę, zamiast podporządkowania się biegnącemu czasowi, żyje w świecie fantazji i obficie korzysta z wolności. Przyszłość nie jest dla niego zadaniem, które trzeba wypełnić po swojemu, pracując „w pocie czoła”, ale niepotrzebnym zobowiązaniem. Czas dla niego to bycie „tu i teraz” albo rozległa wieczność, która nie ma początku ani końca. Konsekwencje myśli i działań nie są precyzyjne – można zawsze odłożyć to, co nie jest po mojej myśli lub nie pasuje do moich potrzeb. Można wybrać wisienki z tortu i poprosić jeszcze o chusteczkę do wytarcia rąk. Jeśli popełnia błędy, uważa, że znajdzie się ktoś, kto je naprawi. Przecież nie było to zaplanowane. Tak wyszło, złożyło się. Albo zawinił ktoś inny – matka lub ojciec, starszy brat, dziewczyna, żona, Bóg lub różni bogowie. W przypadku kłopotów Piotruś Pan liczy na wyjście z opresji jak nikt inny, wbrew faktom. Wierzy, że nad nim czuwa dobry duch.
Prawa społeczne i prawa fizyczne u Piotrusia Pana reguluje prawo magii. Można sobie coś pomyśleć lub wyobrazić, a to się spełni. Świat magii różni się od świata nadziei i wiary ludzi dorosłych w przyszłość, sens życia czy życie po życiu, w którym działają określone prawa wymierne i niewymierne – ekonomiczne, emocjonalne, moralne. Magia obiecuje natychmiastową regulację najmniejszym kosztem, wystarczy zapragnąć i złożyć zamówienie u Wielkiego Maga. W fazie dziecka to myślenie jest normalne, w roli maga występuje matka i inni opiekunowie.
Dorosłe myślenie uznaje, że życie jest tajemnicą, z którą trzeba sobie radzić na co dzień własnymi siłami. Nic lub prawie nic nie jest za darmo. Trzeba znać konsekwencje naszych czynów, aby nie powielać nieświadomie błędów. Poznajemy nasze możliwości, jak też ograniczenia. Wieczny chłopiec korzysta z lekcji możliwości, ignoruje ograniczenia. Jeśli planuje, kieruje się totalną „psychologią pozytywną”, u niego za pozytywne uchodzi to, co jest łatwe, wygodne i przyjemne.
Czy syndrom Piotrusia Pana można odnieść również do kobiet? Wieczne dziewczynki?
Kultura Zachodu żyje w micie wiecznej młodości, który zastępuje tradycyjne religijne wyobrażenia o raju i życiu wiecznym. Mit młodości deprecjonuje nie tylko starość i śmierć, ale także dorosłość jako fazę poprzedzającą końcową fazę życia. Z tego powodu także kobiety, a nie tylko mężczyźni kierują się powszechnie swoimi dziecięcymi, dziewczęcymi wyobrażeniami, rezygnując, świadomie lub nieświadomie, z podejmowania obowiązków typowych dla człowieka dorosłego: realizacji posiadanych talentów dla osobistego, jak też wspólnego dobra, odpowiedzialnej pracy, wychowania dzieci, służby na rzecz społeczeństwa.
Kobiety z syndromem wiecznej dziewczynki pozostają psychicznie w fazie dziewczęcej: życie seksualne jest dla nich zabawą, praca zawodowa to ładowanie egocentryzmu i kariera bez względu na okoliczności, urodzenie dziecka i jego wychowanie to kłopot, a nie realizacja potrzeby macierzyństwa.
Posiadając dziecko, kobieta z syndromem wiecznej dziewczynki traktuje niekiedy opiekę nad nim jako niezwykłe zadanie, jako coś fenomenalnego. Zamiast odpowiedzialności za przygotowanie dziecka do dorosłego życia, fascynuje się nim jak bóstwem, zagarnia je, pochłania dla siebie. Nie widzi jego odrębności i indywidualności: „Moje dziecko będzie niezwykłe, to moja wizytówka”, efekt specjalny lub dekoracja, jak kolczyk, perfumy czy wyczyn sportowy. Dziecko przedłuża jej dzieciństwo, to maskotka.
Wieczne dziewczynki są niby dorosłe, ale znaczenie, jakie nadają swemu ciału, seksualności, inteligencji, kreatywności, rodzinie i pracy jest podniesione do rangi ideału, mitu, misji specjalnej. Wierzą w swoją cudowność, boskie piękno, nie dostrzegają upływającego czasu, wszelkimi sposobami chcą zatrzymać młodość.
Według moich obserwacji syndrom wiecznej dziewczynki u kobiet jest rzadszy niż Piotrusia Pana u mężczyzn. Wynika to z procesów kulturowych, jak też uwarunkowań fizjologicznych. Doświadczając miesiączki, chodząc w ciąży, rodząc dziecko, kobieta uczy się na co dzień ograniczeń, pokory, wyrzeczenia. Chłopiec zdobywa tego rodzaju doświadczenie w walce, rywalizacji, w zwycięstwach i porażkach. Dzisiejsza cywilizacja, która ułatwia nam życie tak dalece, że do wieku dorosłego można dojść bez żadnych prób inicjacyjnych, konserwuje dziecięcy, zabawowy styl myślenia jako normę także dla dorosłych. Prawdziwe inicjacje dokonują się w psychice młodego człowieka i walce, jaką on przechodzi ze sobą podczas walki ze światem.
Piotruś Pan potrafi zafascynować kobiety i chce im imponować. Panie łatwo dają się mu uwieść, ale gdy związek nabiera rozpędu – małżeństwo, dzieci – nie potrafią poradzić sobie z egoistycznym Piotrusiem, bo na niego nie można liczyć. Czy możliwy jest udany związek z mężczyzną objawiającym taki syndrom?
Dzieci są urokliwe i fascynujące. Podobnie łatwo ulec czarowi Piotrusia Pana. Z wiecznym chłopcem dobry kontakt będzie miała kobieta o cechach wiecznej dziewczynka. Jego żeńska kopia. Ale to dobra formuła na okres, kiedy można się cieszyć życiem, młodością, seksem i wolnością. Kiedy przychodzą obowiązki i trzeba dokonać podziału zadań, dochodzi do konfliktu, ani jedno, ani drugie nie chce pierwsze wydorośleć. Nie chce zapłacić ceny za utratę młodości.
Paradoksalnie czarowi wiecznego chłopca może ulec poważnie myśląca dziewczyna/kobieta, która nosi w sobie jednak jakiś ideał miłości, jakieś niezrealizowane pragnienia. Często miała ona trudne dzieciństwo, chciałaby ponownie przeżyć raj, to skrywa w swoim wnętrzu, choć na zewnątrz jest silna, zna dorosłe zachowanie. Lekarstwem jest wieczny chłopiec, który potrafi obiecywać cuda, nie widzi przeszkód. On wie, że nic nie kosztuje obiecywanie zamków na lodzie. W chwili zauroczenia kobieta wierzy czarusiowi, który sieje dookoła optymizm. Wieczny chłopiec potrafi w ramach wdzięczności pięknie kochać, zaopiekuje się dziećmi, kiedy są milusińskie.
Kiedy dorastają, kiedy mają swoje problemy, np. szkolne, „sercowe”, taki tatuś znika z domu. Jeśli przycisną go obowiązki, ucieknie z relacji rodzinnej w pracę, alkohol lub w objęcia innej kobiety, która będzie go podziwiać.
Wieczny chłopiec tak jak wieczna dziewczynka unika dobrowolnego poddania się obowiązkom. W naszych czasach takiego ojca w opiece nad dzieckiem zastępują babcie, jego matka lub druga babcia – teściowa. W ten sposób w wychowaniu dzieci nie tylko w fazie dzieciństwa, ale także w okresie młodości i dorastania uczestniczą głównie kobiety. W kolejnym pokoleniu chłopcy opóźniają swój start w męską dorosłość, bo nie dostają męskich zadań. Stając się mężem i ojcem, taki chłopiec będzie przejawiał cechy dziecięce lub „miękkie” cechy kobiece. Jego rozwój prowadzi przez cechy, które określa się jako „syn matki”. Będzie unikał trudnych decyzji, odpowiedzialności za całą rodzinę, ucieknie w pracę, gdzie czuje się dowartościowany, będzie kluczył i wykręcał się od tego, co wymaga długotrwałego inwestowania i dyscypliny. Takie wyzwania lubi „syn ojca”, który chce kontynuować linię męskich wzorców.
Wieczny chłopiec szuka dróg ucieczki od dorosłego życia – im bardziej niedojrzały i słaby, tym częściej zapomina się w alkoholu, narkotykach, uzależnia się od hazardu, doprowadza do bankructwa kolejne firmy, ulega łatwowiernie utopijnym projektom, cudownym religiom, uzdrawiającym energiom, wróżbitom, mistrzom Wschodu, w których widzi duchowego ojca, jak też innym ofertom stanowiącym w jego umyśle cudowne panaceum. Dziś wielu wiecznych chłopców wierzy w niezwykłą moc treningu umysłu, metodę da Silvy, manipulacyjne formy coachingu, siłę PR, manipulacji przez reklamę, pozór, propagandowe oszustwo, opakowanie produktu.